Urbanizatsiya jarayoni va shaharlarning rivojlanishi
Tashqi
va ichki migratsiyalar bilan shaharlar soni va ularda mavjud aholi sonining
ko'payishi, ya’ni urbanizatsiya jarayoni uzviy bog'liq. Urbanizatsiyaning
geografik mohiyatini quyidagi misollarda ifodalash mumkin. Urbanizatsiyalashgan
hududlar Yer quruqlik yuzasining 1 foizdan sal ortiq qismini egallagani holda,
bu yerda jahon aholisining 51,7 foiz qismi istiqomat qiladi, yalpi ichki
mahsulotning 80 foizi ishlab chiqariladi. Shu vaqtning o'zida atmosfera va
gidrosferaga chiqarilayotgan zaharli chiqindi va gazlarning 80 foizi ham ushbu
hududlarga to‘g‘ri keladi. Urbanizatsiya jarayoni shaharlar soni va shahar
aholisining miqdori hamda ulushining o'sishini, shaharlar bilan bog'liq
murakkab tarmoqlar va tizimlarning shakllanishi va rivojlanishini anglatadi.
Demak, urbanizatsiya inson hayotida shaharlar ahamiyatining beqiyos oshishini,
jamiyatni aholining mehnat qilish xususiyati, turmush tarzi va madaniyatini,
ishlab chiqarishni joylashtirish bo'yicha shaharlashishni o'zida aks ettiruvchi
tarixiy jarayondir. Urbanizatsiya ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning eng muhim
tarkibiy qismlaridan biridir. Zamonaviy urbanizatsiya umumjahon jarayoni
sifatida ko'pchilik mamlakatlarga xos bo'lgan uchta umumiy jihatlar bilan
ifodalanadi. Shulardan birinchi jihat kam rivojlangan mamlakatlarda shahar
aholisi sonining yuqori sur’atlarda o'sishini bildiradi. Dunyoda 1900-yilda
mavjud jami aholining salkam 14 foizi shaharlarda yashagan. Bu ko`rsatkich 1950-yilda 29 foizni, 1990-yilda 45 foizni, 2012-yilda 51,7
foizni tashkil etdi.
Ikkinchi jihat - aholi va xo'jalikning,
asosan, katta shaharlarda to'planganligi bilan bog'liq. Bunday holat, avvalambor,
ishlab chiqarishning xususiyati, uni ilm-fan, ta’lim tizimi bilan bo'lgan
aloqadorligi natijasida murakkablashuvi bilan bog`langan. Ma’lumki, katta
shaharlar insonlarning ma’naviy va madaniy talablarini to'laroq qondiradi,
xilma-xil tovarlar va xizmatlar bilan yaxshiroq ta’minlaydi, mavjud axborot
manbalariga yo'l ochib beradi.
Jahonda XX asr
boshida aholisining soni 100 mingdan ortiq 150 ta shahar mavjud bo'lib, ularga
aholining atigi 5 foizi to'g'ri kelgan. Bunday shaharlarning miqdori 90-
yillaming boshida 2,5 mingni tashkil etdi, 2012-yilda esa 4,0 mingdan o'tib
ketdi. Ularga tegishli tarzda jami aholining 1/3 va 2/5 qismi to'g'ri keldi. Katta shaharlar ichida aholisining soni 1 mln. dan
ortiq bo'lgan yirik va juda yirik shaharlarni alohida ajratish qabul qilingan.
XX asr boshida bunday shaharlar soni 10 ta bo'lsa, 80-yillarning boshida 200
dan 2012-yilda esa 450 dan oshib ketdi. Mazkur shaharlar ichida «super shahar»lar
(aholisining soni 5 mln. kishidan ortiq) miqdori 90-yillarda 30 tani, 2012-yilda
esa 55 tani tashkil etdi. Hozirgi vaqtda ushbu shaharlarda salkam 0,6 mlrd.
kishi yoki Yer shari aholisining 10 foizidan ortiq qismi istiqomat qilmoqda.
Zamonaviy urbanizatsiyaga xos uchinchi jihati
shaharlar hududining keskin kengayib, yoyilib ketishi bilan bog‘langan.
Shaharlar aglomeratsiyalarini o‘zagi vazifasini odatda poytaxtlar, boshqa muhim
sanoat markazlari va yirik dengiz portlari bajarmoqda. Juda yirik shaharlar
aglomeratsiyalari Tokio, Boston-Vashington, Chikago-Pottsburg, Reyn daryosining
o`rta oqimidagi shaharlar atrofida, London-Liverpul, San-Diyego, San-Fransisko,
Mexiko, San-Paulo, Nyu-York va Kolkata (soviq Kalkutta) shaharlari atrofida
shakllangan. Shularning har birida 12,5 mln. dan 55 mln. gacha aholi istiqomat
qiladi. Urbanizatsiyalashgan rayonlar va zonalar, megapolislar ichida Tokaydo,
Bosvash Sansan, Chpits megaloposlari alolohida o‘rin egallaydi. Urbanizatsiya
jarayoni umumiy xususiyatlaridan tashqari ayrim regionlar va mamlakatlar miqyosida
o‘ziga xos xususiyatlar bilan ifodalanadi. Urbanizatsiya darajasi bo'yicha
jahondagi barcha mamlakatlarni uch yirik guruhga bo`lish mumkin:
- Yuqori darajada
urbanizatsiyalashgan mamlakatlar (shahar aholisining ulushi 50 foizdan yuqori).
- O'rtacha darajada
urbanizatsiyalashgan mamlakatlar (shahar aholisining ulushi 25 dan 50
foizgacha).
- Past darajada
urbanizatsiyalashgan mamlakatlar (shahar aholisining ulushi 25 foizdan kam).
Hozirgi vaqtda (2012-yil ma`lumoti)
aholisining jami (100%) shahar va shahrchalarda istiqomat qiluvchi mamlakatlar
qatoriga Singapur, Monako, Pauru, urbanizatsiya darajasi 90-100% ga teng mamlakatlar
qatoriga Argentina, Belgiya, Islandiya, Quvayt, Malta, Qatar, San-Marino,
Urugvay, Venesuela kiradi. Shu bilan birga, Yer sharida urbanizatsiya darajasi
juda past (25% dan kam) ko`lgan mamlakatlar ham anchagina. Shunday mamlakatlar
tarkibini Afg`oniston, Kambodja, Eritriya, Efiopiya, Keniya, Malavi,
Nepal, Niger, Papua-Yangi-Gvineya, Shri-Lanka, Svazilend, Uganda
tashkil etadi.
Iqtisodiy
rivojlangan mamlakatlarda urbanizatsiya
bilan bog`liq atrof-muhitni muhofaza qilish bo`yicha tadbirlar hayotga tatbiq
etilmoqda. Rivojlanayotgan mamlakatlarda esa moddiy mablag`larning yetarli
yetarli emasligi mazkur muammolarni to`la-to`kis hal etishga imkon bermayapti.
Использованные источники:
