Yerning hayot qobig’i - biosfera
Yer qobiqlarning o‘zaro ta'siri.
Sayyoramiz, ya'ni Yer taxminan 5 mlrd yildan beri mavjud. Yerning butun tarixi davomida litosfera, gidrosfera va atmosfera o‘zaro ta'sir etib turgan. Atmosferaning quyi–troposfera qatlami, butun gidrosfera va litosferaning yuqori 4-5 km li qatlamining o‘zaro ta'siri, ayniqsa, kuchli bo‘lgan. Hayot ham xuddi shu joyda vujudga kelgan. Undagi eng dastlabki hayot beligilari paydo bo‘lganiga taxminan 4 mlrd yil bo‘lgan. Bular ko‘zga ko‘rinmaydigan juda mayda organizmlar edi. Organizmlar faol bo‘lib, Yer yuzini egallay boshlaganiga esa 550-600 mln yil bo‘ldi.
Organizmlar bir-biri bilan juda yaqin aloqada bo‘ladi va o‘zaro ta'sir etib turadi. Agar ular o‘zaro aloqada bo‘lmaganlarida allaqachon qirilib, yo‘q bo‘lib ketar edi. Masalan, o‘simliklar noorganik moddalardan organik moddalar hosil qiladi. Buning uchun ular suv va tuproqdan oziq moddalar (mineral va tuzlar), havodan karbonat angidrid gazini olib, Quyosh nuri ta'sirida organik moddalar tayyorlaydi. Hayvonlar esa organik modda tayyorlay olmaydi. Ular o‘simliklar tayyorlagan organik moddalarni yeydilar. Ular o‘txo‘rlar deyiladi. Ba'zi hayvonlar esa boshqa hayvonlarni yeb kun ko‘radi. Ularni etxo‘r hayvonlar deymiz.
Ko‘zga ko‘rinmaydigan mayda organizmlar, ya'ni mikroblar o‘simlik va hayvonlar qoldiqlarini chiritib, minerallarga aylantirib turadi.
Biosfera.
Yerning organik hayot paydo bo‘lgan, yashaydigan va organizmlar o‘zaro ta'sir etib turadigan qobig‘iga biosfera deyiladi (lotincha bios – hayot, sphaira –shar).Biosferaning qalinligi 30-40 km ga yetadi. Odam ham mana shu biosferada yashaydi.
Yer yuzida organizmlarning notekis tarqalganligi. Organizmlar quruqlik yuzasida va uning ustida 150 m balandlikkacha bo‘lgan havoda, tuproqda, okean va dengizlar suvining yuzasi hamda 150 m chuqurlikkacha bo‘lgan qismlarida eng ko‘p tarqalgan.
Quruklikda organizmlarning tarqalishi yorug‘lik, namlik va issiqlikning taqsimlanishiga, ya'ni iqlimga bog‘liq. Sernam ekvatorial o‘rmonlar o‘simlik va hayvonot dunyosiga juda boy. Daraxtlar doimo ko‘m-ko‘k, biri gullayotgan bo‘lsa, boshqasida mevasi pishadi. Negaki, u yerlarda iqlim yil bo‘yi issiq, yog‘in ko‘p yog‘adi.
Iqlim issiq bo‘lsayu nam yetishmasa, bunday hududlar o‘simliklar va hayvonot olamiga boy bo‘lmaydi. Bunga cho‘llar misol bo‘ladi. U yerlarda namni kam bug‘latadigan mayda bargli yoki tukli, tikanakli, ildizlari uzun o‘simliklar o‘sadi. (Cho‘lda o‘sadigan qanday o‘simliklarni bilasiz?) Cho‘llarning ko‘p hayvonlari uzoq vaqt suvsiz yashay oladi. Cho‘llar faqat issiq joylarda emas, sovuq joyllarda ham bor. Antarktidada o‘simlik o‘smaydigan, hayvonlar yashamaydigan joylar anchagina. Bunday joylar qor va muzlik cho‘llari deyiladi.
Inson va biosfera. Hozirgi odamlarning ajdodlari bundan taxminan 2,5 mln yil ilgari paydo bo‘lgan. Ibtidoiy odamlar dastlabki davrlarda tabiatga moslashishga harakat qilishgan. G‘orlarda yashashgan, ovchilik, shuningdek, meva va ildizlarni yig‘ish bilan shug‘ullanishgan. U vaqtda kishilar biosferaga ta'sir ko‘rsata olmaganlar. Lekin odamlar olovdan foydalanishni o‘rganib, chorvachilik va dehqonchilik bilan shug‘ullana boshlagach, keyinchalik zavod-fabrikalar qurganlaridan so‘ng biosferaga juda katta ta'sir ko‘rsata boshladi.
Odam tabiiy sharoit noqulay yerlarda tabiatni o‘zgartirib, o‘ziga qulay sharoitni ham yaratadi. Mamlakatimizning ko‘p joylari cho‘llardan iborat. Ota-bobolarimiz qadim zamonlardanoq ariqlar qazib, to‘g‘on qurib, daryolardan suv chiqarishni o‘rganishgan. Ajoyib bog‘lar, ekinzorlar bunyod etishgan. Inson tomonidan o‘zgartirilgan, obod qilingan bunday joylar vohalar deb ataladi.
Organizmlarning yer qobiqlariga ta'siri
Kislorod fabrikasi.
Havodagi hamma kislorodni o‘simliklar hosil qilgan va uni doimo yangilab turadi. Shuning uchun o‘simliklarni «kislorod fabrikasi» deyishadi. Agar bu «fabrika» to‘xtab qolsa, havo tarkibidagi kislorod tez kamayib ketadi.Hozirgi vaqtda dunyodagi o‘rmonlarning uchdan ikki qismi qirqib yuborilgan. O‘simliklarning bundan ham kamayishi juda xavfli. Ularni asrash va ko‘paytirish zarur. Siz ham aziz o‘qivchilar, o‘z uyingizda turli gullar o‘stiring, hovlingizga esa aka va oparalaringiz yordamida har xil daraxtlar eking. Bu ishingiz bilan tabiatni asrashga o‘z hissangizni qo‘shgan bo‘lasiz.
O‘simliklar karbonat angidrid ni olib, kislorod chiqarsa, hayvonlar aksincha, havodan kislorod olib, karbonat angidrid chiqaradi. Shunday qilib, tabiatda o‘simliklar bilan hayvonlar havodagi kislorod bilan karbonat angidrid miqdorini boshqarib turadi.
Organizmlarning Yerning suv qobig‘i – gidrosferaga ta'siri bormi? Albatta, ular okeanlar suvining tuz tarkibiga juda katta ta'sir ko‘rsatadi. Ma'lumki, okean va dengizlar suvining tuz tarkibi butun dunyoda bir xil. Ammo daryolar suvining tuz tarkibi boshqacharoq. Daryolar suvida kalsiy tuzlari eng ko‘p. Okean suvida esa bunday tuzlar eng kam. Nega shunday?
Bunga okean va dengizlarda yashaydigan organizmlar sababchi ekan. Okeandagi organizmlar suvdan o‘zlariga kerakli moddalarni, ayniqsa, kalsiy tuzlarini oladi. Ularga kalsiy tuzlari suyaklarini, chig‘anoqlar va zirhlarini hosil qilish uchun kerak bo‘ladi. Hayvonlar o‘lganda esa ularning qoldiqlari suv tagiga cho‘kib to‘planadi. Ular uzoq vaqt davomida zichlashib, qalinlashib, ohaktosh va bo‘r qatlamlarini hosil qiladi. Okean suvlarida shuning uchun kalsiy tuzlari juda kam bo‘ladi.
Organizmlarning litosfera, ayniqsa, uning ustki qismiga ta'siri juda katta. Chunki, eng ko‘p o‘simlik va hayvonlar uning ustida hayot kechiradi. Demak, hayvon va o‘simliklar qoldig‘i shu qatlamda to‘planadi. Ular zichlashib, qalin organik qatlamlar va tog‘ jinslariga aylanadi. Masalan, ohaktosh qatlamlari qalinligi bir necha yuz va hatto minglab metrga yetadi. Toshko‘mir, qo‘ng‘ir ko‘mir, slanets, torflar ham o‘simlik qoldig‘idir.
Tuproq nima? U tog‘ jinsimi yoki organik moddami? Uni faqat tog‘ jinsi deb ham, faqat organik modda deb ham bo‘lmaydi. U yemirilgan tog‘ jinsi zarralaridan va gumus (chirindi)dan iborat. Tuproqda bulardan tashqari suv, havo va turli xil tirik organizmlar bo‘ladi. Bir gramm tuproqda millionlab mikroorganizmlar mavjud. Mikroorganizm juda mayda, ko‘zga ko‘rinmaydigan jonivordir. Ular tuproqqa tushgan organik qoldiqlarni tezda chiritib, gumusga aylantiradi. Tuproqni unumdor qiladi. Tuproqda yana chuvalchanglar, qo‘ng‘izlar, turli hasharotlar yashaydi.
Tuproqda chirindi qanchalik ko‘p bo‘lsa, u shuncha unumdor hisoblanadi. Eng unumdor tuproq – qora tuproq. Bunday tuproq o‘t ko‘p o‘sadigan dasht yerlarda tarqalgan. Mamlakatimizda cho‘l sur tuproqlari va bo‘z tuproqlar ko‘p. Ularni sug‘orib, o‘g‘it solib, yaxshi parvarish qilinsa, mo‘l hosil beradi.
Geografik qobiq.
Yerning uchta tashqi qobig‘i – litosfera, gidrosfera va atmosfera doimo bir - biriga tutashgan, bog‘ langan va o‘zaro ta'sir etgan holda bo‘ladi. Havodagi gazlar suvga ham, tog‘ jinslari orasiga ham kirib boradi. Okean va dengizlardan bug‘lanib, havoga ko‘tarilgan suv quruqlikka yog‘in bo‘lib yog‘adi, tog‘ jinslarini yemiradi, Yer po‘stiga singadi.Juda mayda tog‘ jinslari zarrachalari havoga ko‘tariladi, erigan moddalar Yerga tushadi. Bu uchta qobiqning o‘zaro ta'sir etishida Quyosh nuri ham bevosita qatnashadi.
Mana shu o‘zaro bir-biriga ta'sir ko‘rsatib turadigan litosferaning yuza qismlari, havo qobig‘ining quyi qatlami va butun suv qobig‘i birgalikda Yerning geografik qobig‘ini tashkil qiladi.
Geografik qobiqning tarkibiy qismlari, ya'ni tabiat komponentlari dastlabki vaqtda faqat uchta bo‘lgan. Bular tog‘ jinslari, suv va havo.
Geografik qobiq aniq chegaraga ega emas. Unga litosfera ning yuza qismi, butungidrosfera va atmosfera ning 18-20 km balandgacha bo‘lgan qismi kiradi. Odam ham shu geografik qobiqda paydo bo‘lgan. Endilikda inson geografik qobiqqa ta'sir etmoqda, uni o‘zgartirmoqda.
Geografik qobiq Yerning boshqa qobiqlaridan nimasi bilan farq qiladi? Geografik qobiqda Quyoshdan keladigan nur issiqlikka aylanadi. Bu qobiqda moddalarning hamma holati mavjud: suyuq, qattiq va gaz holatidagi moddalar bor. O‘simlik va hayvonot dunyosi vujudga kelgan. Odam ham shu qobiqda yashaydi, mehnat qiladi. O‘z mehnati bilan tabiatni o‘zgartiradi. Daryolarga to‘g‘onlar quradi, cho‘llarga suv chiqarib, obod vohalar bunyod etadi.
Tabiat kompleksi.
Tabiat kompleksi. Tabiatni hosil qiluvchi tarkibiy qismlar – komponentlar (tog‘ jinslari, suv, havo, organizmlar, tuproqlar) geografik qobiqda alohida-alohida, bir-biridan ajralgan holda uchramaydi. Ular bir-biri bilan bog‘lanib ketgan va o‘zaro ta'sir etib turadi. Ular birgalikda tabiat kompleksini, ya'ni tabiiy uyg‘unlikni hosil qiladi. Tabiat kompleksi shunday tabiiy uyg‘unlikki, unda bironta komponent o‘zgarsa, boshqa komponentlar ham, tabiat kompleksi ham o‘zgaradi.Geografik qobiq – eng katta tabiat kompleksi. Lekin uning hamma joyi bir xil emas. Bunga sabab shuki, Yer yuzasidagi tog‘ jinslari, ular hosil qilgan relyef, havoning harorati, namligi ham, dengiz, daryo, ko‘llardagi suv ham har xil.
Buning ustiga Yer sharsimon shaklda bo‘lganligi sababli Quyosh nuri hamma joyga bir xilda tushmaydi. Shuning uchun geografik qobiq juda ko‘p kichikroq tabiat komplekslaridan tarkib topgan.
Geografik mintaqalar va tabiat zonalari.
Yerning sharsimon shaklda ekanligi sababli Quyoshdan keladigan yorug`lik va issiqlik Yer yuzida bir xilda taqsimlanmaydi. Uning miqdori ekvator atroflaridan Shimoliy va Janubiy qutblarga tomon kamayib boradi. Buni avvalgi darslardan bilib olgansiz.Yer yuzida quruqlik va okeanlar juda notekis taqsimlangan. Yer yuzasining relyefi ham har xil. Bular quruqlik yuzasining Quyosh nuri bilan isitilishiga, havoning haroratiga, shamollarning yo‘nalishiga, yog‘inlarning miqdori va qaysi fasllarda yog‘ishiga ta'sir ko‘rsatadi.
Mana shu barcha ta'sirlar natijasida Yer yuzida ekvatordan qutblarga tomon tabiat o‘zgarib boradi.
Buning natijasida geografik mintaqalar hosil bo‘ladi. Geografik mintaqalar asosan iqlimiga (havo massalari, harorati, shamollari, yog‘in miqdori va turlariga, qaysi faslda yog‘ishiga) ko‘ra bir-biridan farq qiladi.
Yer yuzida ekvatorial, tropik, mo‘tadil, arktika (antarktida) mintaqalari mavjud. Bular asosiy mintaqalar deyiladi. Asosiy mintaqalar oralig‘ida oraliq geografik mintaqalar ham mavjud. Masalan, ekvatorial mintaqa bilan tropik mintaqa orasidasubekvatorial, tropik mintaqa bilan mo‘tadil mintaqa orasida subtropik va mo‘tadil mintaqa bilan arktika mintaqasi orasida subarktika oraliq geografik mintaqalari joylashgan. Bu mintaqalar Janubiy yarimsharda ham takrorlanadi.
Ekvatorial mintaqaga ekvatorga yaqin hududlar kiradi. Bu joylar yil bo‘yi issiq va sernam bo‘ladi. Hamma vaqt ekvatorial havo turadi. Har kuni tushdan keyin yomg‘ir yog‘adi. Doimiy yashil o‘rmonlar o‘sadi. O‘simlik va hayvon turlari ham ko‘p uchraydi.
Ekvatorial mintaqani ham janubdan, ham shimoldan subekvatorial mintaqalar o‘ragan. Bu yerda yil ikki faslga bo‘linadi: sernam issiq yozva quruq issiq qish.
Использованные источники:
