Erik Raude
Erik Raude (Malla)
(950-1003)
Shimoliy Amerikani sayyoh Xristofor Kolumb ochgan, deb sanalsa-da, ba’zi
manbalarda ushbu materikka Yevropa shimolida yashagan vikinglar birinchi bo`lib
yetib borgani haqida ma’lumotlar bor. Bunday ma’lumotlar Grenlandiyaga birinchi
bo`lib kelgan vikinglarning avloddan-avlodga o`tib kelayotgan xalq og`zaki
ijodi namunalari, ya’ni «saga»larida ham yashab kelmoqda. Vikinglarni
Islandiyadan Grenlandiyaga boshlab kelgan birinchi sardor esa asli kelib chiqishi
norvegiyalik bo`lgan Erik Raude (Malla) hisoblanadi. «Malla» sayyohning laqabi
bo`lib, bu unga sochi
va soqolining rangi uchun berilgan.
Erik 950-yilda Norvegiyada Torvald Asvaldson oilasida tug`ilgan. Qirol
Xerald Ajoyibsoch hukmronligi davrida uning oilasi qotillikda ayblanib,
Norvegiyadan quvg`in qilingan. Natijada Asvaldsonlar Islandiyaga kelib
joylashgan. Erikning fe’li tezligi Islandiyada ham doimo unga muammolar
keltirardi. Xullas, 980-yilda Malla ikki kishini o`ldirishda ayblangan:
birinchisi, o`z qo`shnisini, ya’ni qarzga olgan qayiqni qaytarishni xohlamagani
uchun, ikkinchisi, boshqa bir vikingni halok etilgan xizmatkorlari uchun qasos
sifatida. Natijada Erik Islandiyadan ham uch yilga badarg`a qilingan.
Shundan so`ng, Raude o`ziga chiqarilgan hukm muddatini o`tash uchun
g`arbga tomon suzishga va havo ochiq bo`lgan paytda Islandiyaning g`arbiy
qirg`oqdaridagi tog`lar tepasidan ko`rish mumkin bo`lgan muzli yergacha yetib
borishga qaror qildi. Ushbu yer Grenlandiya oroli bo`lib, u Islandiyadan 280 km
uzoqlikda joylashgan va unga birinchi bo`lib 875-yilda norveg dengizchisi
Gunbyorn suzib borgan. Islandiyadan ko`rinadigan yerlar Grenlandiya orolining
janubi-sharqidagi Forel tog`i (balandligi 3360 m)
va orolning eng baland nuqtasi Gunbyorn tog`i (3700 m)
bo`lgan. Hozirgi tadqiqotlar shuni ko`rsatmoqdaki, orol shimoldan janubga 2690 km.ga
cho`zilgan va uning kengligi sharqdan g`arbga 1300 km.ga
yetadi.
Shunday qilib, Erik Malla 982-yilda oilasi, xizmatkorlari va uy hayvonlari
bilan birga Islandiyadan g`arbga qarab suzib ketgan. Suzib yuruvchi muzlar
Mallaga qirg`oqqa tushish imkonini bermagach, sayyoh, orolning janubiy qismini
aylanib o`tib, Yo`lansxob (hozirgi Kakartok yonida) degan joy yaqinida
to`xtaydi. Uch yil quvg`inda yo`rgan vaqtida Erik orolning hammayog`ini kezib chiqib,
hatto, orolning shimoli-g`arbiy chekkasidan ancha uzoqda bo`lgan Disko oroligacha
borgan. Ammo bu yerda muqim yashaydigan biror kishini uchratmagan.
Quvg`in muddati tugagach, Erik Islandiyaga qaytib kelgan va bu yerdagi
mahalliy vikinglarni o`zi borgan orolga ko`chib borishga da’vat qila boshlagan.
Erik orolni Grenlandiya, ya’ni norveg tilidan tarjima qilganda «Yashil yer» deb
atagan. Ushbu nomning Erik Raude tomonidan Grenlandiyaga to`g`ri yoki noto`g`ri
berilganligi borasidagi munozaralar hozirgi kunda ham davom etmoqda. Ba’zi olimlarning
fikricha, orolning iqlimi O`rta asrlarda yumshoq bo`lgan va Erik kelib tushgan
Grenlandiyaning janubi-g`arbiy qismlari qalin yashil o`tlar bilan qoplangan
bo`lishi mumkin. Boshqa mutaxassislar esa Erik bu nomni orolga ko`chib
boruvchilarni ko`proq jalb qilish uchun «targ`ibot» maqsadida qo`ygan deyishadi.
Hozirda esa mahalliy xalq tilida orol Kalaallit Nunaat, ya’ni «Yer sharidagi
eng katta orol», deb ataladi.
Manbalarda yozilishicha, Erik Malla 986-yilda Islandiyadan 25 ta kema
bilan Grenlandiya tomon yo`lga chiqib, ushbu kemalardan faqatgina 14 tasi 350
kishi bilan orolga yetib kelgan. Natijada Erik Malla Grenlandiyada Eystribyigg
(Sharqiy shahar) nomli birinchi aholi punktini barpo etdi. Manbalarda yozilgan
ushbu ma’- lumotlar Erik Malla yashagan uy turgan joydan olingan arxeolo- gik
topilmalarni radiouglerod tahlili orqali ham tasdiqlangan. Ma’lum bo`lishicha,
Erik Mallaga tegishli bo`lgan bu topilmalar taxminan 1000-yilga to`g`ri keladi.
Erik Raude umrining oxirgi yillarida dengiz sayohatiga chiqmagan
bo`lsa-da, uning Shimoliy qutbga yaqin hududlarni o`rganish borasidagi
boshlagan ishlarini o`g`illari davom ettirgan. Jumladan, taxminan 1000-yillarda
Erik Raudening o`g`li Leyf Eriksson Grenlandiyadan g`arbda katta yerni hozirgi Shimoliy Amerikaning shimoli-sharqiy
qismlarini uchratgan. Erikning boshqa o`g`illari Torvald va Torsteynlar ham
Shimoliy Amerikaga bir necha bor sayohat qilishgan.
Manbalarda ko`rsatilishicha, 1000-yilda Leyf Eriksson 35 ki- shilik otryadi
bilan Shimoliy Amerika qirg`oqlariga suzib keladi va bu yerda uchta mintaqani
ochadi: Xelluland (Baffin Yeri orollari bo`lishi mumkin), Markland (extimol,
Labrador yarimoroli) va juda ko`p uzumzorlari bo`lgani uchun Vinland
nomi berilgan yer (bu Nyufaundlendning hozirgi Lans Medouz shahri yaqinidagi qirg`og`i
bo`lishi mumkin). Ushbu yerlarda vikinglar tomonidan bir nechta yashash joylari
uylar barpo etilgan. Manbalarda
yozilishicha, skandinaviyalik vikinglar, hatto, mahalliy «skryollinglar» - Shimoliy
Amerika Hindulari bilan ham aloqa o`rnatishgan. Dastlab, ular o`rtasida iliq
munosabatlar o`rnatilgan, ammo keyinchalik Hindularning doimiy bosqinlari
natijasida vikinglar Shimoliy Amerikadagi yashash joylarini tashlab ketishga
majbur bo`lishgan.
Erik Raude asos solgan Grenlandiyaga ko`chib keluvchilar tez orada
ko`payib, orol eng gullagan paytda bu yerda 5000 kishigacha yashagan. 1000-yillar
atrofida orolda ikki asosiy aholi punkti: Eystribyigg (Sharqiy shahar, hozirgi
Kakartoka shaharchasining o`rnida) va Vestribyigg (G`arbiy shaharcha, hozirgi
Gotxoba) bo`lgan va ularda 400dan ortiq uylar joylashgan. Agar hozirda Grenlandiyada
56 ming kishi istiqomat qilishini hisobga olsak, 1000-yillardagi orol uchun bu
birmuncha katta aholi punktlari bo`lgan, deb aytish mumkin.
Grenlandiya oroli xo`jaligi o`rta asrlarda ham hozirgidan uncha farq qilmagan.
O`sha vaqtlarda bu yerdan Yevropaga turli dengiz hayvonlari va ularning
terilari va noyob baliq turlari (treska) olib ketilardi. Materikdan esa
kemachilik va qurilishda foydalanish uchun asosan, yog`och va metall buyumlar
olib kelingan.
Norveg sayyohi Erik Raude tomonidan ochilgan Grenlandiya XVIII asrning
boshiga qadar Norvegiyaga tegishli bo`lgan. 1721-yildan orolni Daniya
tomonidan o`zlashtirish boshlangan va ushbu mamlakat 1744-yilda orolda o`z
hukmronligini o`rnatdi. 1951- yilda Daniya NATOga a’zo bo`lgach, AKD! va Daniya
o`rtasida orolni hamkorlikda himoya qilish haqida shartnoma imzolangan. 2008-yilning
noyabrida o`tkazilgan referendum natijalariga ko`ra, Grenlandiya avtonomiya,
ya’ni o`z-o`zini boshqarish huquqini qo`lga kiritgan.
Shunday qilib, Yangi Dunyoni ochgan Kolumbdan qariyb 500 yil ilgari
shimoliy yevropalik vikinglar Shimoliy Amerikani kashf etishgan, va hatto, u
yerda birmuncha vaqt yashashgan ham. Ammo X asr sharoitida vikinglarning bu
kashfiyoti uzoq Grenlandiya muzliklarida noma’lumligicha qolib ketgan. Keyingi
vaqtlarda esa bu tarixiy haqiqat birmuncha tiklanib, Shimoliy Amerikaga
birinchi bo`lib borgan yevropaliklar qatorida skandinaviyalik vikinglar,
jumladan, Erik Raude (Malla)ning nomi ham tilga olinmoqda.
Использованные источники:
