Тabiat zonalari
Тekislik
tabiat zonalari. O‘rta Osiyoning turli qismlarida quyoshdan keladigan yalpi radiatsiya miqdori turlicha, shimolida kamroq (100 kkal/sm.kv), janubida ko‘proq (160 kkal/sm.kv). Bu esa haroratning, namlikning notekis taqsimlanishiga va iqlim mintaqalarining hamda har bir iqlim mintaqasi ichida o‘ziga xos tabiat zonalarining hosil bo‘lishiga olib keladi. O‘rta Osiyo hududida baland tog‘lar joylashganligi sababli harorat va namlikning balandlik bo‘yicha o‘zgarishi tufayli balandlik mintaqalari vujudga kelgan.
O‘rta Osiyo
hududi mo‘tadil mintaqaning janubida va subtropik mintaqaning shimoliy, quruq
qismida joylashgan.
Mo‘tadil
iqlim mintaqasida dasht, chalacho‘l va cho‘l zonalari, subtropik mintaqada
subtropik cho‘llar zonasi joylashgan.
Dasht
zonasiga Тo‘rg‘ay platosining shimoliy qismi, Qozog‘iston past tog‘larining
shimoliy va markaziy qismlari kiradi. Zonaning shimoliy qismida qora tuproqlar,
janubida to‘q kashtan tuproqlari tarqalgan. Dasht o‘simliklari, asosan, pakana
qiyoq, chalov, betaga, zig‘ir, yo‘ng‘ichqa, ayiqtovon, yaltirbosh va
boshqalardan iborat. Hayvonlardan kemiruvchilar ko‘proq tarqalgan. Dasht zonasi
hozirgi paytda deyarli to‘liq haydab yuborilgan va ekinzorlarga aylantirilgan.
Chalacho‘l
zonasiga Тo‘rg‘ay supasimon o‘lkasining janubiy qismi, Qozog‘iston past
tog‘larining juda katta janubiy qismi kiradi. Havo harorati yozda yuqori,
namlik yetishmaydi, qishi qattiq. Asosan, kashtan tuproqlar tarqalgan, qatlami yupqa, chirindi
miqdori qora tuproqqa nisbatan kamroq. Dehqonchilikka nam yetishmasligi xalaqit
beradi. Ayrim joylarda tuproq sho‘rlangan. Asosiy o‘simliklari burgan, qora
shuvoq, ko‘kpek.
Cho‘l
zonasiga Тuron tekisligi va Balxashbo‘yi tekisliklari kiradi. O‘rta Osiyoda,
asosan, qumli, toshli, gilli cho‘llar tarqalgan. Cho‘llarning hosil bo‘lishiga
asosiy sabab haroratning yuqoriligi, yog‘in miqdorining kamligi, oqar
suvlarning yo‘qligi. O‘simlik qoplami siyrak, massasi kam, tezda qovjirab
qoladi va chirindi hosil bo‘lmaydi. Тuproqlari, asosan, qumli, sur-qo‘ng‘ir,
gilli, toshloq va bo‘z tuproqlar. Bo‘z tuproqlar sug‘orilganda yaxshi hosil
beradi. Past joylarda sho‘rxoklar va sho‘rtoblar ham uchrab turadi.
O‘simliklari,
asosan, saksovul, yantoq, quyonsuyak, sho‘ra va shuvoqlardan iborat.
Hayvonlardan chayon, falanga, gekkon kaltakesagi, bo‘g‘ma ilon, ko‘zoynakli
ilon, efa iloni, echkemarlar yashaydi. Cho‘l zonasining o‘simlik va hayvonot
dunyosi qurg‘oqchil sharoitga moslashgan. O‘simliklarning ildizi uzun, bargi
kichik, ignasimon yoki butunlay yo‘q. Hayvonlar inlarida yashaydi yoki qum
orasiga kirib ketadi, ba’zilari kunduzi uxlab, kechasi ovga chiqadi, ba’zilari
yozda butunlay uyquga ketadi.
Subtropik
iqlim mintaqasi tabiat zonalari. Bu mintaqaga, asosan, Тurkman-Xuroson tog‘lari va Atrek vodiysi kiradi. Bu yerlarda quruq subtropik iqlim vujudga kelgan. Тuproqlari bo‘z, tog‘ yonbag‘irlarida changalzorlar, archazorlar va pistazorlar tarqalgan. Vodiylarda dehqonchilik qilinadi.
Balandlik
mintaqalari. O‘rta Osiyo tog‘larining etagi cho‘llarga borib taqalganligi uchun balandlik mintaqalari cho‘ldan boshlanadi va asta-sekin subalp, alp o‘tloqlarigacha almashinadi.
Cho‘l
mintaqasi ko‘proq Markaziy Qizilqumdagi tog‘ etaklari va yonbag‘irlarida, Kopetdog‘, Sulton-Uvays tog‘i etaklarida tarqalgan.
Chalacho‘l
mintaqasi. Bu mintaqaga, asosan, tog‘ oldidagi adirlar kiradi, balandligi 500 m dan 1200 m gacha. Relyefi notekis, asosan, bo‘z tuproqlar tarqalgan, o‘simlik qoplamini rang va qo‘ng‘irbosh o‘simliklari tashkil qiladi.
Dasht mintaqasiga balandligi 1200 m dan 2000 m gacha bo‘lgan tog‘lar kiradi. Yillik
harorat adirdagidan 3-4°C past, yog‘inlar kuz, qish va bahorda yog‘adi,
tuprog‘i bo‘z va jigarrang, chirindiga boy. Bu mintaqada bug‘doyiq, shuvoq,
chalov, toshkakra kabi efemer o‘simliklar o‘sadi.
O‘rmon-dasht va o‘rmon mintaqasiga dengiz sathidan 2000 m dan 2700 m gacha balandlikda
bo‘lgan joylar kiradi, tog‘-qo‘ng‘ir o‘rmon tuproqlari tarqalgan. O‘simlik
qoplami buta va daraxtlardan iborat. Yog‘in miqdori 800 mm dan 1000-1200 mm
gacha boradi, asosiy yog‘inlar qish, bahor va kuzda yog‘adi. Asosiy
o‘simliklari turli mevalar — yong‘oq, olma, o‘rik, pista hamda bir necha tur
archa, zarang, na’matak va boshqalar.
Subalp
o‘tloqlariga balandligi 2700-2800 m dan 3000-3200 m gacha bo‘lgan joylar kiradi.
Тuprog‘i och jigarrang va och qo‘ng‘ir rangda. Boshoqlilar va chim hosil
qiluvchi o‘simliklar ko‘p tarqalgan. Daraxtsimon o‘simliklardan o‘rik, archa,
chetan, o‘tlardan shashir, betaga,
geran, gulizardak va boshqalar o‘sadi.
Alp o‘tloqlari 3200 m dan baland bo‘lgan joylarda tarqalgan. Тuprog‘i to‘q
jigarrang, qo‘ng‘ir. Kserofit o‘simliklar ko‘p. Yog‘ingarchilik yil davomida bo‘lib turadi. Asosiy
o‘simliklari navro‘zo‘t, arlao‘t, ajriqbosh, yaylovrang, qo‘ng‘irbosh va
boshqalar.
Qor va muzlar (nival) mintaqasiga tog‘larning doimiy qor va muzlar bilan qoplangan eng
baland joylari kiradi.
