O‘rta Zarafshon tabiiy geografik okrugi
Okrug
O‘zbekistonning markaziy qismini, yer po‘stining tektonik jarayonlar ta’sirida
cho‘kkan Zarafshon vodiysining respublikamizga qaraydigan o‘rta qismini o‘z
ichiga oladi. Okrug aniq tabiiy chegaraga ega bo‘lib, uni shimol tomondan Nurota
tog‘lari, janubdan Chaqilkalon, Qoratepa, Zirabuloq, Ziyovuddin tog‘lari
o‘rab tursa, sharqdan Tojikiston bilan chegaradosh. G‘arbda Quyi Zarafshon
okrugidan Xazar yo‘lagi bilan ajralib turadi.YER YUZASI VA GEOLOGIK TUZILISHI, IQLIMI
Zarafshon okrugi Turon plitasining cho‘kkan
qismida joylashib, neogen davrida dengiz suvining cho‘kindisi tufayli
quruqlikka aylangan, so‘ngra daryo o‘zanini yuvib, chuqurlashtirib, qator
qayirlar hosil qilgan. Bu qayirlar gil, qumoq va lyossimon jinslardan tashkil
topgan.
O‘rta Zarafshon okrugini har ikki tomonidan
o‘rab turgan tog‘lar esa paleozoy erasining ohaktosh, kristall va slanes kabi
tog‘ jinslaridan tarkib topgan. Bu jinslar gersin tog‘ hosil bo‘lish jarayonida
burmalangan. Natijada okrug shimolida Nurota, Oqtov va Qoratov, janubida esa
Qoratepa, Ziyovuddin hamda Zirabuloq tog‘lari ko‘tarilib qolgan. Bu tog‘lar
so‘nggi nurash oqibatida pasayib, Zarafshon daryosining irmoqlari va soylar
hamda fizik nurash ta’sirida yassilanib, qiymalanib, hozirgi qiyofasi
shakllangan.
Relyefi. O‘rta Zarafshon okrugining relyefi bir xil emas, uning vodiysi tekislikdan iborat bo‘lib, sharqdan g‘arbga pasayib boradi: Samarqand shahri yaqinida balandlik 700-750 m bo‘lsa, Kattaqo‘rg‘onda 450 m, Navoiyda 347 m ga tushib qoladi. Okrug markaziy qismidan ham shimolga, ham janubga balandlashib boradi. Okrugning shimolida Nurota tizmasi joylashib, о‘rtacha balandligi 1500 m, eng baland cho‘qqisi – Hayotboshi 2169 m. Nurota tog‘ining janubida balandligi 500-600 m bo‘lgan Nurota-Qo‘ytosh botig‘i o‘rnashgan, uning janubida G‘ubdintog‘, Qaroqchitog‘, Oqtov, Qoratov, Baxiltog‘ joylashgan.
Zarafshon vodiysining janubida Qoratepa,
Zirabuloq, Ziyovuddin tog‘lari joylashib, ular orasida Qarnob va Jom botiqlari
o‘rnashgan.
Okrug hududidagi Zarafshon vodiysining o‘ziga
xos xususiyati shundaki, u goh kengayadi, goh torayadi. Zarafshon vodiysining
ana shunday kengaygan joyida Samarqand botig‘i joylashgan. Uning, yerusti
tuzilishi yassi tekislikdan iborat bo‘lib, g‘arbda to Xazar yo‘lagigacha 220 km
ga cho‘zilgan. Uning kengligi 50-60 km bo‘lib, shimol va janubdan past tog‘lar
o‘rab olgan. Okrugning bu qismida Zarafshon daryosining uchta ko‘hna qayirlari
bo‘lib, ular lyossimon yumshoq jinslardan tuzilgan. Shu sababli soy va mavsumiy
suvlar yuvib, juda ko‘p jarlar hosil bo‘lgan.
Samarqand botig‘i g‘arbga tomon torayib,
pasayib boradi. Chunki Qoratov va Ziyovuddin tog‘larining g‘arbiy davomi
hisoblangan Avtobach hamda Azkamar platolari yaqinlashib, Xazar yo‘lagini hosil
qiladi. Bu yerda Zarafshon vodiysi tarqalib, uning kengligi 8-10 km bo‘lib
qoladi. Xazar yo‘lagidan g‘arbga o‘tgach, Zarafshon vodiysi yana kengayib, pasayib,
Buxoro vohasini hosil qiladi.
IQLIMI, ICHKI SUVLARI, TUPROQLARI, O‘SIMLIK
QOPLAMI VA HAYVONOT DUNYOSI
Iqlimi. O‘rta Zarafshon okrugi iqlimi O‘zbekiston tekislik qismidagiga o‘xshash
bo‘lib, qishi sovuq, yozi issiq va quruq, yog‘in kam. Okrug janubda
joylashganligidan hamda shimol, shimoli sharqdan tog‘lar bilan o‘ralganligidan
qishda havo haddan tashqari sovib ketmaydi. Yanvarning o‘rtacha harorati –0,9
–1,9°C. Ba’zan Arktika havosi kirib kelganda eng past harorat –24 –35°C gacha
pasayadi. Yozda esa havo ochiq bo‘lib, +26 +28°C atrofida bo‘lib, eng yuqori
harorat +40 +44°C ga yetadi.
O‘rta Zarafshon okrugida sovuq bo‘lmaydigan
kunlar bir yilda 213-215 kunni tashkil etadi. Vegetatsiya davridagi ijobiy
haroratning yig‘indisi 4300-5000°C ga yetadi.
O‘rta Zarafshon okrugida yog‘in miqdori
g‘arbdan sharq tomon ortib boradi: Navoiyda (mutlaq balandligi 347 m) o‘rtacha
yillik yog‘in miqdori 177 mm, Kattaqo‘rg‘onda (465 m) 282 mm, Samarqandda (695
m) 328 mm. Vodiyni o‘rab olgan tog‘larda yillik yog‘in miqdori ortib,
Omonqo‘tonda 881 mm ni tashkil etadi. Yillik yog‘inning ko‘p qismi bahorda (49
foiz) va qishda (33 foiz) yog‘adi, yozda bor-yo‘g‘i 4 foizni tashkil etadi.
Okrugda yog‘inning bir qismi qor tarzida
yog‘adi. Lekin haroratning iliq bo‘lishi tufayli uzoq turmay erib ketadi. Tog‘larda
esa haroratning pastligi tufayli nisbatan uzoq vaqt erimay turadi.
Ichki suvlari. Okrugning asosiy daryosi Zarafshon bo‘lib, u Turkiston va Zarafshon tog‘larining tutashgan qismida joylashgan Ko‘ksuv tog‘ tugunidagi Zarafshon muzligidan Mastchoh nomi bilan boshlanadi. Mastchoh daryosi Fandaryo bilan qo‘shilgach Zarafshon nomini oladi.
Zarafshon daryosi tog‘li qismida tor va chuqur
o‘zanda tez oqib, 200 ga yaqin irmoqlarni qo‘shib oladi. Okrug hududiga
o‘tgach, Zarafshon daryosining oqimi sekinlashadi. Samarqand shahri yaqinida
ikkiga, Oqdaryo (shimoldagisi) va Qoradaryoga (janubdagisi) ajralib, Xatirchi
qishlog‘ida birlashadi. Ular orasida uzunligi 100 km, kengligi 15 km bo‘lgan
Miyonqol oroli vujudga kelgan. Zarafshon daryosi Xazar yo‘lagidan o‘tgach Quyi
Zarafshon okrugi boshlanadi.
Zarafshon daryosiga okrug hududida doimiy quyiluvchi
bironta irmoq yo‘q. Lekin sug‘orishga sarflanib, Zarafshon daryosiga
quyilmaydigan 120 ta soy mavjud. Ularning eng muhimlari Urgutsoy,
Omonqo‘tonsoy, Oqsoy, To‘sunsoy, Kattasoy, Tasmachisoy va boshqalar bo‘lib,
ular mavsumiy qor va yomg‘ir suvlaridan to‘yinib, suvi bahorda ko‘payib, yozda
juda kamayib qoladi.
Zarafshon daryosi muz-qorlarning erishidan
to‘yinadi. Shu sababli daryo suvi yozda ko‘payib, yillik oqimining 61 foizini
aynan ekinlarni sug‘orish kerak bo‘lgan davrda oqizadi.
Zarafshon daryosi sersuv bo‘lib, o‘rtacha
yillik suv sarfi sekundiga 165 m.kub, eng kami 30-35 m.kub, eng ko‘pi sekundiga
930 m.kub.
Zarafshon suvining bir qismi Eski Tuyatortar
kanali orqali Sangzor daryosiga, Eski Anhor kanali orqali Qashqadaryo havzasiga
oqizilsa, bir qismi okrug hududida sug‘orishga sarflanadi.
O‘rta Zarafshon okrugida suvlardan oqilona
foydalanish maqsadida Kattaqo‘rg‘on suv ombori qurilgan bo‘lib, suv sig‘imi 1
mln m.kub.
Okrugda yerosti suvlarining zaxirasi katta
bo‘lib, bo‘r, paleogen, neogen va antropogen davrlarning yotqiziqlari orasida
joylashgan. Bo‘r davri yotqiziqlari orasida joylashib, 400-500 m bo‘lgan
chuqurliklardan chiquvchi yerosti suvlari chuchuk bo‘lib ichishga yaroqli;
paleogen va neogen yotqiziqlarining 90-100 m chuqurligida joylashgan suvlar ham
sho‘r emas. Lekin antropogen davr jinslari orasida 1-20 m chuqurliklarda joylashgan
suvlar biroz sho‘rlashgan. Okrug hududining chuqur qismida issiq minerallashgan
yerosti suvlari mavjud.
O‘rta Zarafshon okrugida tuproqlar uning relyefiga,
yotqiziqlariga va yerosti suvlariga bog‘liq holda joylashgan. Okrugning
sug‘oriladigan qismida chirindisi 1-2 foiz bo‘lgan o‘tloq-voha tuproqlari
tarqalgan. Zarafshon daryosining yuqori qayirlarida esa qadimdan sug‘oriladigan
bo‘z-voha tuproqlari joylashgan. Daryolarning quyi qayirlarida grunt suvi yuza
bo‘lgan joylarda biroz sho‘rlashgan botqoq-o‘tloq tuproqlari uchraydi.
O‘rta Zarafshon okrugining 350-400 m
balandlikkacha bo‘lgan tekisliklarida och bo‘z tuproqlar tarqalib, chirindi
miqdori 1,5-1,7 foiz, 350-400 m dan baland bo‘lgan tog‘oldi tekisliklarida esa
tiрik bo‘z tuproqlar joylashib, chirindi miqdori 1,7-2,5 foiz ga boradi, 400-1000
m balandliklarda to‘q bo‘z tuproq joylashib, chirindi miqdori 2,5-3,5 foizga
boradi. Okrugni o‘rab olgan tog‘larda bo‘z- qo‘ng‘ir, jigarrang tuproqlar
tarqalgan.
O‘rta Zarafshon okrugining ko‘p qismi yumshoq
lyossimon yotqiziqlardan tashkil topgan. Shu sababli tog‘lardan boshlanuvchi
soylar, vaqtli suvlar ularni yuvib, jarlarni hosil qilgan. Bundan tashqari,
yaylovlardan noto‘g‘ri foydalanish, o‘simliklarga nisbatan noto‘g‘ri
munosabatda bo‘lish, yerlarni noto‘g‘ri sug‘orilishi tufayli shamol va
irrigatsiya eroziyalari sodir bo‘lmoqda.
O‘simliklari. O‘rta Zarafshon okrugining tabiiy o‘simliklari insonlarning xo‘jalik faoliyati tufayli ancha o‘zgargan. Shu sababli sug‘oriladigan yerlarda, asosan, madaniy o‘simliklar o‘sadi. Okrugning quyi qayirlarida qamish, ro‘vak, yulg‘un, tol, yantoq, ajriq, chakanda, chuchukmiya kabi to‘qay o‘simliklari uchraydi. O‘rta Zarafshon okrugining qadimiy qayirlari va tog‘oldi tekisliklarida bahorda rang, qo‘ng‘irbosh, lolaqizg‘aldoq, chuchmoma kabilar o‘sadi. Ular yozda sarg‘ayib, quriy boshlaydi. Lekin qoqiquloq, shuvoq, chalov, mingbosh kabi o‘simliklarning o‘sishi davom etaveradi.
Okrugni o‘rab olgan tog‘larning quyi (adir)
qismida (400-1000 m balandliklarda) bahorda efemer va efemeroid o‘simliklari,
shuningdek, shuvoq, yovvoyi bug‘doy, yovvoyi arpa, cho‘l yalpizi, chalov,
mingbosh, yetmak o‘sadi. Tog‘larning 1000 m baland qismida oqso‘xta, gulxayri,
shuvoq, tog‘yalpiz, chalov, lola, astragal, daraxtlardan archa va har xil
butalar mavjud.
Hayvonlari. O‘rta Zarafshon okrugi aholi zich yashaydigan hududlardan biri bo‘lib, tabiiy faunaga salbiy ta’sir ko‘rsatgan. Shu sababli tabiiy holda yashovchi hayvonlar xalq xo‘jaligida o‘zlashtirilmagan hududlarda uchraydi. Ularning eng muhimlari sudralib yuruvchilardan kaltakesak, ilonlar; sutemizuvchilardan yumronqoziq, sichqon, ko‘rsichqon, kalamush, bo‘ri, tulki, quyon, bo‘rsiq; qushlardan so‘fito‘rg‘ay, chumchuq, zarg‘aldoq, bedana, kaklik, boyo‘g‘li (ukki), qirg‘iy va boshqalar yashaydi.
O‘rta Zarafshon okrugi to‘qayzorlarida qurbaqa,
suv iloni, o‘rdak, qirg‘ovul, chiyabo‘ri, to‘qay mushugi, ondatra, quyon
uchraydi.
O‘rta Zarafshon to‘qay landshaftini va u yerda
yashovchi o‘simlik va hayvonlarni muhofaza qilish maqsadida 1975-yili Zarafshon
qo‘riqxonasi tashkil etilgan. Bu qo‘riqxonada o‘simliklardan chakanda (oblepixa), hayvonlardan Zarafshon
to‘ng‘izi himoya qilinadi.
