Qoraqalpog`iston Respublikasi
Maydoni 166,6 ming km.kv. Aholisi 1 mln. 869 ming 800 kishidan ortiq. (01.01.2019-yil holati). Qoraqalpog`iston Respublikasida 15 ta tuman, 12 ta shahar va 26 ta shaharcha mavjud.
Qoraqalpog`iston Respublikasi mamlakatimizning shimoli g‘arbida joylashgan. Temiryo‘l, avtomobil va havo transportining yo‘lga qo‘yilishi, respublika ishlab chiqaruvchi kuchlarining uzluksiz yuksalishiga zamin hozirladi. Qoraqalpog‘iston muxtor viloyat sifatida 1925-yilda tashkil topgan, 1932-yilda muxtor respublikaga aylantirilgan, 1936-yilda O‘zbekiston tarkibiga kirgan. Qoraqalpog‘istonning O‘zbekiston tarkibiga kirishi qoraqalpoq va o‘zbek xalqlari o‘rtasidagi qadimiy do‘stlikni, hudud, til va madaniyatdagi mushtaraklikni yanada mustahkamladi.
Aholisi. Qoraqalpog‘iston Respublikasida 1,8 mln.dan ortiq kishi yashaydi. Aholining 1/3 qismini o‘zbeklar, deyarli yana shuncha qismini qoraqalpoqlar, qolganlarini qozoqlar va boshqa millatlar tashkil etadi. Oliy o‘quv yurtlarida minglab mutaxassislar tayyorlanmoqda. Nukusda O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasining filiali va bir qancha ilmiy muassasalar ishlab turibdi. Qoraqalpog‘istonda olimlarning katta guruhi yetishib chiqdi. Ular fan va milliy iqtisodiyotning turli sohalarida faoliyat ko‘rsatmoqda. Jumladan, qishloq xo‘jaligi sohasida sug‘orish ning yangi usullarini ishlab chiqmoqda.
Xo‘jaligi. Qoraqalpog‘iston Respub likasi xo‘jaligining asosi agrosanoat majmuyidan iborat. Bu yerda obikor dehqonchilik mehnat va mablag‘ni 2ko‘proq talab etadi. Jumladan, Amu daryo mansabida sug‘orish kanali qazilishi suv bosib ketishidan saqlovchi dambalar va botqoqliklarni qurituvchi zovurlar qazishga majbur etgan. O‘tgan yillarda irrigatsiya tarmoqlari qayta qurildi hamda kengaytirildi. Qizketgan, Paxta-arna kabi yangi kanallar qurildi. Amu daryoning har ikkala qirg‘og‘i bo‘ylab cho‘zilib ketgan toshqinga qarshi dambalar barpo etildi. Ulkan gidrotexnika inshooti – Taxiatosh gidrouzeli 1973-yilda ishga tushirildi.
Qoraqalpog‘iston ekin maydonining katta qismida paxta va g‘alla yetishtiriladi. Amudaryo mansabida beda va sholi yetishtirish qulay. Qoraqalpog‘iston O‘zbekistondagina emas, balki O‘rta Osiyoda urug‘lik beda yetishtiradigan eng yirik mintaqadir. Beda urug‘ining Qoraqalpog‘iston navi eng sifatli hisoblanadi. G‘alla ekinlaridan sholi, oq jo‘xori va makkajo‘xori ko‘p ekiladi. Sholikorlik katta o‘rin tutadi. O‘zbekistondagi sholi maydonlarining katta qismi Qoraqalpog‘istondadir.
Qishloq xo‘jaligining asosiy tarmoqlari: sholichilik, paxtachilik, polizchilik, qo‘ychilik.
Chorvachilik Qoraqalpog‘iston Respublikasi xo‘jaligining muhim tarmog‘idir. Keng yaylovlar va Amudaryo mansabidagi o‘tloqlar chorvachilikning qadimdan yem-xashak bazasi bo‘lib kelgan. Mollarni boqish uchun beda, makkajo‘xori va oq jo‘xoridan tashqari, paxta tozalash, yog‘, sut-moy sanoati korxonalari chiqindilaridan ham foydalaniladi. Cho‘l yaylovlarida yil bo‘yi qorako‘l qo‘ylari boqiladi. Cho‘ldagi xo‘jaliklarda qisman tuya ham boqiladi. Qoramollar obikor dehqonchilik mintaqalarida – Amudaryo mansabida sut, go‘sht uchun boqiladi.
Qoraqalpog‘istonda parranda, ayniqsa, suv parrandalarini ko‘paytirish uchun keng imkoniyat bor. To‘rtko‘l tumanida xo‘jaliklararo parrandachilik fermasi barpo etildi. Pillachilik To‘rtko‘l va Amudaryo tumanlarida rivojlangan. Bu ikki tuman Qoraqalpog‘iston Respublikasidagi jami pillaning asosiy qismini beradi.
Sanoati. Qoraqalpog‘iston sanoatining rivojlanishida Chorjo‘y–Qo‘ng‘irot temiryo‘lining ishga tushirilishi muhim rol o‘ynadi. Sanoatning energetika, metallsozlik, kimyo, binokorlik kabi yangi tarmoqlari vujudga kela boshladi. Qo‘ng‘irotda yiliga 160 ming tonna kalsiyli soda, 150 ming tonna kaustik soda, 20 ming tonna oziq-ovqat sodasi va 400 ming tonna osh tuzi ishlab chiqara oladigan ulkan zavod ishga tushirildi.
Oziq-ovqat sanoati jadal rivojlanmoqda. Qoraqalpog‘istonda umum foydalaniladigan va ayrim korxonalarga tegishli elektr stansiyalar bor. Taxiatosh IES shular ichida eng yirigidir. Korxona va aholi punktlari asosan gazlashtirildi. Taxtako‘pir tumanida suvni chuchuklashtirish qurilmasi ishga tushirildi.
Binokorlik materiallari sanoati g‘isht, ohak, qamish, plita ishlab chiqaradi. Ular, asosan, Xo‘jayli, Nukus, Taxiatosh shaharlaridadir. Qoraqalpog‘istondagi sement xomashyosi binokorlik materiallari ishlab chiqarishni barqaror rivojlantirishga imkoniyat yaratadi.
Metallsozlik qishloq xo‘jaligi, sa noat va transport ehtiyojlariga xizmat qiladi. Taxia tosh dagi mexanika zavodida suzib yuradigan nasoslar tuzatiladi. Buxoro gazi va undan chiqqan neft, kaliyli, magniyli tuz konlari, ohak va fosforit konlari negizida kimyo sanoati rivojlanmoqda.
Sanoatning asosiy tarmoqlari: elektroenergetika, kimyo va gaz-kimyo, qurilish materiallari, yengil, oziq-ovqat, un-yorma.
Shaharlari. Respublikada 12 ta shahar bor. Nukus – Qoraqalpog‘iston Respublikasining poytaxti, sanoat va madaniyat markazi hisoblanadi. Shahar 1932-yilda kichik ovul o‘rnida barpo bo‘ldi. Geografik o‘rnining qulayligi tufayli 1939-yilda respublikaning poytaxti To‘rtko‘ldan Nukusga ko‘chdi. Amudaryoda qurilgan gidrotexnik to‘g‘on orqali Nukusga temiryo‘l va avtomobil yo‘li o‘tkazildi. Shaharda poligrafiya kombinati, motor tuzatish, g‘isht zavodlari, yengil sanoat va oziq-ovqat sanoati korxonalari bor. Nukusda 6 ta oliy o‘quv yurti, Qoraqalpoq davlat universiteti, Nukus davlat pedagogika instituti, shuningdek, Toshkent axborot texnologiyalari universiteti, Toshkent davlat agrar universiteti, Toshkent pediatriya tibbiyot instituti hamda O‘zbekiston davlat san’at va madaniyat institutining Nukus filiallari faoliyat ko‘rsatmoqda.
Taxiatosh shu nomdagi IES qurilishi munosabati bilan 1952-yilda qad ko‘tardi. U energetiklar, gidrotexniklar, muhandislar va suvchilar shahridir. Taxiatosh yaqinida Amudaryoga qurilgan yirik gidrotexnik to‘g‘on shahar xo‘jaligini yanada yuksaltirdi. Kelajakda Taxiatosh, asosan, binokorlik materiallari ishlab chiqaruvchi markaz sifatida yanada rivojlanadi, unda yangi korxonalar quriladi.
Mo‘ynoq Orol dengizi sohilidagi sobiq port shahar. Orol suv sathining keskin pasayib ketishi oqibatida shahar dengizdan uzoqda qolib ketdi. Natijada shahar xo‘jaligi butkul o‘zgardi.
Beruniy Amudaryoning o‘ng qirg‘og‘ida joylashgan muhim sanoat markazidir. Shahar avtomobil yo‘li orqali Nukus bilan bog‘langan. Paxta tozalash va yog‘ zavodlari shaharning asosiy korxonalari hisoblanadi.
Использованные источники:
