Afrikaning geologik tuzilishi va foydali qazilmalari. Relyefi
Geologik
tuzilishi. Afrika — qadimgi Gondvana quruqligining bir bo‘lagi. 180 mln yil muqaddam Arabiston yarimoroli bilan birga yaxlit platformani hosil qilgan. Alp tog‘ burmalanishi davrida Qizil dengiz o‘rni ochilgan. Natijada Arabiston yarimoroli Yevrosiyoga tutashib ketgan.Afrika
materigi, asosan, qadimgi platforma ustida joylashgan bo‘lib, ko‘proq tekislik
va yassi tog‘liklardan iborat. Seysmik hududlar nisbatan kam. Chekka shimoli
g‘arbida Yevrosiyo plitasi bilan to‘qnashgan chegarada balandligi 4 165 m ga
yetadigan Atlas burmali tog‘ tizmasi ko‘tarilgan.
Quruqlikdagi
eng yirik Sharqiy Afrika yer yorig‘i 6 500 km masofaga cho‘zilgan bo‘lib, Akoba
qo‘ltig‘idan Zambezi daryosining quyi oqimigacha davom etadi. Olimlarning
bashoratiga ko‘ra, kelajakda Buyuk Afrika yer yorig‘idan sharqdagi hududlar
materik oroli tariqasida (Madagaskar oroli singari) Afrikadan ajralib ketadi.
Bu zonada Yer po‘sti serharakat bo‘lib, unga harakatdagi vulqonlar
(Kilimanjaro, Karisimbi) va zilzilalar xos. Sharqiy Afrika yassi tog‘ligi
palaxsalanib ko‘tarilgan gorst va grabenlardan iborat. Chuqur ko‘llar
grabenlarda tarkib topgan. Tog‘lar, platolar magmatik va metamorfik jinslaridan
tuzilgan. Botiqlar, cho‘kmalar, pasttekislik va tekisliklar cho‘kindi jinslar
bilan qoplangan.
Foydali qazilmalari. Afrika turli xil qimmatbaho tabiiy boyliklarni o‘z zaminida asrab
yotgan ulkan xazinadir. Afrikada magmatik jinslarning keng tarqalishi rudali
foydali qazilmalarning ko‘plab tarkib topishiga sabab bo‘lgan.
Afrika olmos qazib chiqarishda dunyoda birinchi
o‘rinda turadi. Qadimgi kristall jinslar temir rudasi, xrom, mis, rux, qalay,
uran rudasi, oltin va qimmatbaho toshlarga boy. Mashhur „mis mintaqasi" Zambiya va Kongo Demokratik
Respublikasi chegara zonasida joylashgan. Materikning botiq, cho‘kindi jinslar
to‘plangan joylarida toshko‘mir,
neft, tabiiy gaz, marganes rudalari, tuzlar,
fosforitlar keng tarqalgan.
Relyefi.Afrika hududi relyef xususiyatiga ko‘ra ikki qismga bo‘linadi. Mutlaq
balandligi 1 000 metrgacha bo‘lgan tekislik, plato va tog‘liklardan tashkil topgan
„past" Afrika Shimoliy va G‘arbiy Afrikani o‘z ichiga oladi. „Baland" Afrika
Sharqiy va Janubiy Afrikani egallagan. „Past" va „baland" Afrika o‘rtasidagi
chegara Angola-Efiopiya yo‘nalishidan o‘tadi.
„Past"
Afrikada qumli past-balandliklar ko‘p bo‘lgan Sahroyi Kabir, tekis va botqoqli
Kongo botig‘i, plato va tog‘lik (Darfur, Axaggar, Tibesti va boshqa)lar asosiy
relyef shakllaridir. Sahroyi Kabirdan shimoli g‘arbida Atlas tog‘lari joylashgan.
Uning eng baland joyi Тubkal
cho‘qqisidir (4 165 m). „Baland" Afrikada Efiopiya tog‘ligi, Sharqiy Afrika
yassi tog‘ligi va Janubiy Afrika yassi tog‘lari joylashgan. Bu yerda ham tog‘
oralig‘idagi (Viktoriya, Kalaxari) va Sharqiy Afrika yer yorig‘i o‘tgan
zonadagi chuqur cho‘kmalar bor. Sharqiy Afrika yassi tog‘ligida Kilimanjaro (5
895 m), Keniya (5 199 m), Margerita (5 109 m) va boshqa tog‘ cho‘qqilari
mavjud. Sharqiy Afrika tog‘ligidan shimol tomonda Efiopiya tog‘ligi joylashgan.
Plato, tog‘lik va yassi tog‘likdan boshlanadigan yoki oqib o‘tadigan daryo
vodiylarida relyefning dara, kanyon, sharshara (Viktoriya, Livingston, Stenli),
ostonalar ko‘p hosil bo‘lgan. Afrikaning eng baland (Kilimanjaro vulqoni, 5 895
m) va eng past nuqtalari (Afar botig‘idagi Assal ko‘li, –153 m) ham „baland"
Afrikada joylashgan. „Past" Afrikaning eng past joyi Kattara botig‘idir (–133
m).
