Geografik xaritalar va ularning turlari. Atlaslar, globuslar
Geografik
xaritalar — bilim manbayi. Turli mazmundagi va masshtabdagi xaritalardan o‘quvchilarning maqsadli foydalanishi talab qilinadi. Kursning materiklar va okeanlar tabiiy geografiyasiga oid bo‘limlarida har bir mavzuga taalluqli bo‘lgan xaritalar berilgan. Demak, muayyan mavzuni o‘rganish jarayonida xaritalardan foydalanish shart.
Geografik xaritalarning tasnifi. Geografik xaritalar g‘oyat ko‘p va xilma-xildir.
Xaritalar — o‘rganish, hisobga olish, saqlash va boshqa maqsadlar uchun
mo‘ljallangan bo‘lishi mumkin.
Xaritalar
tasvirlangan hududning katta-kichikligiga, masshtabiga, mazmuniga va ko‘zda
tutilgan maqsadiga qarab guruhlarga ajratiladi.
Тasvirlangan
hududning katta-kichikligiga ko‘ra, xaritalar: dunyo va yarimsharlar,
materiklar va okeanlar, tabiiy o‘lkalar, mamlakatlar, viloyatlar va boshqa
ma’muriy birliklar xaritalariga bo‘linadi.
Masshtabiga
ko‘ra: yirik masshtabli (1:10 000 dan 1:200 000 gacha), o‘rta masshtabli (1:200 000 dan 1:1 000 000 gacha), mayda masshtabli (1:1 000 000 va undan mayda) xaritalar bo‘ladi. Joy planini tuzishda ham muayyan masshtabdan (1:5000 va undan yirik) foydalaniladi. Lekin plan kichik hududlar uchun tuziladi.
Mazmuniga
ko‘ra, xaritalar: umumgeografik va mavzuli xaritalarga bo‘linadi.
Umumgeografik xaritalar hududlarning umumiy ko‘rinishi va geografik
xususiyatlarini aks ettiradi. Bularga, asosan, tabiiy va siyosiy xaritalar
kiradi.
Mavzuli
tabiiy xaritalarda ayrim tabiat komponentlari nisbatan aniq va mukammal
tasvirlanadi. Bunday xaritalarga 6-sinf atlasidagi Yer po‘stining tuzilishi,
tabiat zonalari, iqlim va boshqa xaritalarni misol qilib ko‘rsatish mumkin.
Ba’zan
mavzuli xaritalarda bitta yoki ikkita emas, balki bir-biri bilan bog‘langan
bir qancha komponentlar ko‘rsatilgan bo‘ladi. Bunday xaritalarga kompleks
xaritalar deyiladi (6- sinf atlasiga qarang).
Xaritalarning
qo‘llanilish maqsadi ularning masshtabiga, mazmuniga va jihozlash usuliga katta
ta’sir ko‘rsatadi. Buni bitta hududning bir xil masshtabli va mazmunli, lekin
har xil maqsadli xaritalarini bir-biriga taqqoslab, yaqqol ko‘rish mumkin.
Maqsadiga ko‘ra, xaritalarni: o‘quv, ilmiy, turistik, targ‘ibot-tashviqot kabi
turlarga bo‘lish mumkin.
Geografik
atlaslar ta’rifi, tasnifi va xususiyatlari. Yagona dastur asosida bir butun
(yaxlit, bo‘linmas) asar sifatida bajarilgan geografik xaritalarning tizimli
to‘plamiga geografik atlas deb aytiladi.
Qadimgi
yunon olimi Klavdiy Ptolemeyning geografik xaritalar to‘plamini (eramizning II
asri) birinchi geografik atlas deb hisoblash mumkin. Xaritalar to‘plami uchun
„Atlas" nomi Merkator tomonidan (1595-yili) taklif etilgan. Maktab geografik
atlaslari — bu o‘quvchilarning mashg‘ulot vaqtida mustaqil bajariladigan
ishlari uchun mo‘ljallangan eng muhim kartografik qo‘llanmadir.
Geografik
globus. Globus — Yer sharining
kichraytirilgan modeli bo‘lib, Yerning tashqi qiyofasini hamda uning yirik
qismlari (materiklar, okeanlar, ularning bo‘laklari) nisbatini eng to‘g‘ri va
ko‘rgazmali tasvirlaydi. Globusda kartografik tasvirning xatoliklari bo‘lmaydi.
Maktab
o‘quv globuslari 1:83 000 000, 1:50 000 000, 1:40 000 000, 1:30 000 000
masshtabda tayyorlanadi.
Mashhur
vatandoshimiz Abu Rayhon Beruniy (973-1048-y.) XI asrda birinchi bo‘lib
shimoliy yarimsharning globusini yasagan.
Butun Yer sharini tasvirlagan birinchi mukammalroq globusni 1492-yilda Martin Bexaym yasagan. Lekin unda Amerika, Avstraliya va Antarktida
tasvirlanmagan. Hoji Yusuf Hay’atiy 1886-yilda ishlagan globus Samarqanddagi
madaniyat va san’at tarixi muzeyida saqlanmoqda. Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zMU
geologiya va geografiya fakultetida 1984-yilda H.Hasanov rahbarligida I. Y.Oshev
yasagan ulkan „Relyefli globus" o‘rnatilgan.
Hozirgi
vaqtda globuslarning bir necha turlari mavjud. Bular maktab globusi, relyefli
globus, osmon jismlarini tasvirlovchi globuslardir.
