Villem Barens
Villem BARENS
(1550-1597)
XV-XVI asrlardagi
buyuk geografik kashfiyotlar mustamlakachilik boskichining boshlanishiga,
Yevropa mamlakatlari o`rtasida yangi yerlar uchun raqobat va ko`rashga ham
sabab bo`ldi. Bu borada ispanlar va portugallar ancha ilgarilab ketishgandi.
Gollandlar, inglizlar va fransuzlar esa taniqli geograf, tarixchi Paolo Jovio o`z
asarlarida keltirgan Xitoy va Hindistonning boyliklariga erishish uchun
shimoliy dengiz yo`lini topish taraddudiga tushdi. P.Jovio 1525-yilda Rim
Papasi Kliment VII huzuriga Rus imperatori Vasiliy III tomonidan yuborilgan
elchilar tilmochidan rus kemalari qadim zamonlardan beri Shimoliy Muz dengizi
orqali Uralning narigi tomoniga suzishini eshitib, ushbu suv yo`li orqali
Xitoyga borish mumkinligini taxmin qilgan.
P.Jovioning
g`oyasini yana bir golland olimi Pyotr Plansiy shogirdi Vellem Barens bilan
yanada rivojlantirib, Yevropa va Osiyo qit`alari shimoliy qirg`oqlari xaritasini
tuzdilar. Mazkur xaritaning Sharqiy tomonida Anian bo`g`izi, ya’ni hozirda
bizga Bering nomi bilan ma’lum bo`g`iz ham tasvirlangan edi. Plansiy shimoliy
dengizdagi muzlar Sibir daryolari orqali o`qib keladi va qirg`oqdan bir qadar
uzoqdagi dengiz muzdan xoli va u orqali Xitoyga suzib borish mumkin, degan
fikrda bo`lgan. Ushbu farazni tekshirish Plansiyning eng iste’dodli shogirdi,
dengizchi-sayyoh Vellem Barens chekiga tushdi.
Vellem Barens 1550-yilda
Niderlandiyaning Tersxelling orolida tug`ilgan. «Barens» uning familiyasi emas,
balki otasining ismidir. Mutaxassisligiga ko`ra kartograf bo`lgan Vellem Barens
ustozi P.Plansiy bilan O`rtayer dengizida tekshirishlar olib borib, mazkur
dengizning atlasini tuzishgan. Yevropadan Osiyoga muqobil shimoliy dengiz
yo`lini topish maqsadida uyushtirgan uchta Arktika ekspeditsiyasi Vellem
Barensni butun jahonga tanitdi. Barens Shimoliy Muz okeani muzlarini uzoq qutb
kunlari davrida Quyosh eritishiga va muzdan holi yo`lning mavjudligiga ishonar
edi. Qisqasi, Barens uncha-muncha dengizchi jur’at qilolmaydigan xatarli
sayohatni amalga oshirishga jazm etgan.
1594-yilda V.Barens
rahbarligidagi birinchi ekspeditsiya shimoli-sharqiy dengiz yo`lini topish
maqsadida Amsterdam
shahridan yo`lga chiqqan. 1594-yil 10-iyulda Barens Novaya Zemlya oroliga yetib
bordi va o`sha yerdan shimol tomonga yo`l oldi. Barensning yozishicha, sayyoh
bu safari davomida 77 daraja shimoliy kenglikkacha suzib borgan. Ammo
arxipelagning shimoliy chekka nuqtasiga yetib borishganda qutb kishining buronli
kunlari va oziq-ovqat zahirasining tugashi sayyohni ortga qaytishga majbur
qilgan. Ekspeditsiya muvaffaqiyatsiz tugagan bo`lsa-da, dengizchilar
vatanlariga oq ayiq terilari va talaygina morj tishlarini olib keldilar.
Barensning shimoliy dengizda suzish mumkinligi haqidagi ma’lumotlari golland
hukumatining shimoli-sharqiy dengiz yo`lini topish umidini yanada kuchaytirgan.
Shu bois golland
shahzodasi Morits Oranskiy Barensga zudlikda ikkinchi ekspeditsiyaga
tayyorgarlik ko`rishni buyurgan. Shunday qilib Barensning ikkinchi
ekspeditsiyasi 1595-yilda yettita kemada yo`lga chiqib, Vaygach oroli bilan
materik o`rtasidagi Yugorskiy shar bo`g`izi orqali o`tishga urinib ko`rgan.
Ammo ekspeditsiya Yugorskiy shar bo`g`iziga juda kech - avgust oyida yetib
keldi va bu paytda bo`g`iz deyarli muz bilan qoplanib bo`lgandi.
Ekspeditsiya
a’zolari Yugorskiy shar bo`g`izi atrofidagi materikda mahalliy aholi -
nenetslarni uchratib, ulardan – "Quyosh chiqadigan tomonda suvning cheki yo`q”
ligi haqida eshitishgan. Ekspediditsiya ham tezroq sharqqa suzishga intilardi.
Barens sheriklarini "Agar Ob daryosidagacha suzib borsak, u yerda hech
qiyinchiliksiz qishlash mumkin”, deb ishontirishga harakat qilgan. Ammo och
ayiqlar ekspeditsiya a`zolaridan ikki kishini g`ajib tashlashi sayyohning
hamrohlarini vahimaga solib, ularni yana orqaga qaytishga majbur qilgan.
Avvalgi ikki
ekspeditsiyaning muvaffaqiyatsiz tugashiga qaramay, 1596-yil 16-mayda golland
hukumati yana ikkita kemadan iborat uchinchi ekspeditsiyani Arktikadagi dengiz
yo`lini izlashga yubordi. Ammo bus afar rahbarlikni Barensga ishonmay, uni
faqat ikkinchi kema shturmani vazifasiga tayinlashgan. Ekspeditsiya
Skandinaviya qirg`oqlaridan suzib o`tib, Shpitsbergen ("Qirrali orollar”)
arxipelagini kashf etib, xaritaga tushirgan. Hozirda Shpitsbergen orolidagi
xalqaro huquqiy maomga ega bo`lgan va Rossiya Federatsiyasiga tegishli yagona
aholi punkti Barensburg, deb ataladi.
Uchinchi Arktika
safari davomida ekspeditsiya 80-darajali shimoliy kenglikka suzib borishga
muvaffaq bo`lgan. So`ng Novaya Zemlya orolini
aylanib o`tib, Kara dengizigacha yetib bordilar. Ammo Ledyanaya (Muzli)
buxtasida muz orasida qisilib qolgan kemada qolish o`ta xavfliligini tushungan
sayyohlar qirg`oqqa tushib, qishlab qolishdi. Noyabr oyidan boshlangan qutb
tuni ekspeditsiya a`zolarini o`zlarini ham sovuqdan, ham oq ayiqlar hujumidan
himoya qilish uchun hamjihat bo`lib harakat qilishga majbur qilgan.
Dengizchi-sahhoylar turli mo`ynali hayvonlani ovlab, terisidan kiyim tikishgan
hamda turarjoylarning devorlarini o`rashgan.
1597-yilning iyun oyiga kelib Kara dengizidagi muzlar erigan Bo`lsa-da, Barensning
kemasi turgan buxta hali muz bilan qoplangan edi. Qutb yozining qisqaligini hisobga
olib, ekspeditsiya a’zolari kemaning muzdan bo`shashini kutmay, ikkita kichik qayiqda
Kola yarimoroliga yetib olishga urinib ko`rishgan. Sayyohlar dengizdagi yirik muz
bo`laklari orasida qisilib qolishdan qo`rqib, qayiqlarni muz parchasining ustiga
tortib chiqarishga va bir necha kun suzib yuruvchi muz ustida harakat qilishga majbur
bo`lishgan.
Suzish davomida
singa kasalligiga chalingan Barens o`z hamrohlari yoqqan gulxan atrofida o`tirgancha
jimgina olamdan ko`z yumgan. Ekspeditsiya uchun bu katta yo`qotish edi. Shuning
uchun ham sayyohlar boshidan kechirgan har bir voqeani batafsil qog`ozga tushirib
borgan ekspeditsiya yilnomachisi Gerrit de Fer chuqur qayg`uga tushganidan Barensning
dafn marosimi haqida esdaligida hech nima yozmagan.
Olti kun o`tgach, 1597-yil 20-iyunda ekspeditsiyaning omon qolgan a’zolari
Arktika suvlarida suzib yurgan ikkita rus kemasini uchratib, ular yordamida Kola
yarimoroliga yetib kelgan. Sayyohlar Ledyanaya buxtasidan Kola yarimoroligacha
bo`lgan 2000 kilometrdan oshiq masofani bosib o`tish uchun jami bir yarim oy vaqt
sarflagan. Iyulning turli mashaqqatlarini boshdan kechirgan sayyohlar uchun
Murmanskdan Amsterdamgacha bo`lgan qismi nisbatan yengil kechib, 1597-yil 1-noyabrda Gollandiyaga qaytib kelishgan.
Barens vafotidan
300 yil o`tgach, 1871-yilda norveg sayyohi Elling Karlsen Barens va uning
hamrohlari qishlagan Ledyanaya buxtasini o`rganib, bu yerda ekspeditsiya bilan
bog`liq juda ko`p buyumlarni topgan. Uning yozishicha, muzlar orasida qolgan
sayyohlar ko`rgan uy «xuddi kecha ko`rilgandek saqlangan edi va uning
ko`rinishi ekspeditsiya yilnomachisi Gerrit de Ferning esdaliklariga mos
keladi».
E.Karlsendan besh
yil keyin shu buxtaga kelgan ingliz sayyohi Charlz Gardiner ham juda ko`p
qiziqarli buyumlar, jumladan, kompaslar, XVI asrga tegishli qo`ng`iroqli soat,
nayzalar, mis pullar, oshxona anjomlari va eng asosiysi, kichkinagina o`q
gilzasiga joylangan Barensning so`nggi xatini topgan. Buzilib ketgan o`choq
yonidan esa shimoli-sharqiy dengiz yo`lini topishiga qattiq ishongan Barensga
tegishli lotin tilidagi «Xitoy tarixi» kitobi chiqdi.
XVII asrning
boshlariga kelib Afrika janubidagi Yaxshi Umid burnidan Zond bo`g`izigacha
to`g`ri boradigan dengiz yo`lininig ochilishi sababli Shimoliy dengiz yo`lini qidirishga
bo`lgan qiziqish keskin susaydi. Buning natijasida Yevropa mamlakatlarida
Arktik ekspeditsiyalarni tashkil etish ishlari to`xtab qolgan.
Jasurligi bilan
hamisha hamrohlariga o`rnak bo`lgan Vellem Barens geografik kashfiyotlar
tarixida Arktikada qishlab qolgan birinchi yevropalik sayyoh sifatida qolgan.
Olimning buyuk geografik kashfiyotlarga qo`shgan o`lkan hissasiga ehtirom
sifatida Shimoliy muz okeanidagi avvalgi Murman dengizi 1853-yildan boshlab
Barens dengizi, deb atalgan. Shpitsbergen arxipelagidagi orol, undagi aholi
punkti va Novaya Zemlya orolining g`arbiy
qirg`oqlaridagi orollarga ham sayyoh nomi berilgan.
Использованные источники:
