O‘rta Osiyo hududining rivojlanish tarixi. Foydali qazilmalari
Rivojlanish
tarixi. Yer yuzasining rivojlanish tarixi bir qancha bosqichlardan iborat. Proterozoy erasining oxiri, paleozoy erasining boshida baykal, paleozoy erasining birinchi yarmida kaledon, ikkinchi yarmida gersin, mezozoy erasida kimmeriy, laramiy va nevadiy, kaynozoy erasida alp burmalanishi sodir bo‘lgan. O‘rta Osiyo yer yuzasining hozirgi holati uzoq davom etgan geologik davrlarda dengiz va quruqlik sharoitida turli xil burmalanish bosqichlari davomida, turli sur’atda ro‘y bergan tektonik harakatlar ta’sirida shakllangan.
Arxey va
proterozoy eralarida O‘rta Osiyo hududi dengiz ostida bo‘lgan va cho‘kindi
jinslar to‘plangan.
Paleozoy
erasidan boshlab O‘rta Osiyoni qoplab yotgan Тetis dengizi ichida katta-kichik
orollar ko‘rinishidagi quruqliklar hosil bo‘la boshlagan. Paleozoy erasining
birinchi yarmida sodir bo‘lgan kaledon tog‘ hosil bo‘lishi bosqichida Qozog‘iston
past tog‘larining g‘arbiy qismi va Shimoliy Тyanshan ko‘tarilgan. Paleozoy
erasining ikkinchi yarmida gersin tog‘ hosil bo‘lish bosqichi ro‘y berishi
natijasida quruqliklar maydoni kengaygan. Dengiz chekina boshlagan. Bu
bosqichda Тyanshan tog‘ining qolgan qismlari, Qozog‘iston past tog‘larining
sharqiy qismi, Markaziy Qizilqum past tog‘lari ko‘tarilgan. Shundan keyin
tog‘lar yemirila boshlagan. Paleozoy erasining oxiri va mezozoy erasining
boshlarigacha bu tog‘lar yassitog‘larga aylanib qolgan.
Mezozoy
erasida burmalanish kuchsiz bo‘lgan. Kaspiybo‘yidagi past tog‘lar va
balandliklar ko‘tarilgan. Bu davr mobaynida tog‘ oraliqlarida va botiqlarda
ko‘llar, botqoqliklar va sayoz dengiz qo‘ltiqlari hosil bo‘lgan. Mezozoy
erasining o‘rtalarida iqlim nam va issiq bo‘lgan, xilma-xil o‘simliklar o‘sgan.
Ularning qoldiqlaridan toshko‘mir va qo‘ng‘ir ko‘mir konlari hosil bo‘lgan.
Mezozoy erasining oxirida iqlim juda quruq bo‘lgan, natijada, o‘rmonlar
yo‘qolib ketgan.
Kaynozoy
erasining paleogen davrida dengiz qayta bostirib kelgan, tog‘lar yemirilib
pasayib qolgan. Neogen davrida sodir bo‘lgan Alp burmalanishi natijasida
Orqaoloy, Pomir, Kopetdog‘, Bolxon, Paropamiz, Safedko‘h, Hindukush, Bandi
Turkiston tog‘lari ko‘tarilgan. Тyanshan tog‘i yana qaytadan ko‘tarilib,
yoshargan. Janubda baland tog‘larning ko‘tarilishi natijasida O‘rta Osiyo Hind
okeanidan to‘silib qolgan. Тog‘larning hosil bo‘lishi hozir ham davom etmoqda.
Zilzilalar. O‘rta Osiyo hududida juda ko‘p yer qimirlashlar sodir bo‘lib turadi. Buning
asosiy sababi Pomir va Тyanshan tog‘larining ikkita litosfera plitalari:
Yevrosiyo va Hindiston-Avstraliya plitalari to‘qnashgan chegarada
joylashganligi va bu tog‘larning to‘xtovsiz ko‘tarilishda davom
etayotganligidir. Shuning uchun zilzilalar Pomir va Тyanshan tog‘lari hamda
ularning atrofida ko‘proq ro‘y berib turadi. Kuchsiz zilzilalar yiliga 1000 dan
ortiq marta sodir bo‘ladi. Kuchli zilzilalar juda katta moddiy va ma’naviy
zarar keltiradi. Falokatli zilzilalar 1930-yilda Dushanbe atrofida, 1946-yilda
Qozonjiqda, Chatqolda, 1948-yilda Ashxobodda, 1966-yilda Тoshkentda, 1976-yilda
Gazlida va 1992-yilda Тo‘xtag‘ulda, 2008-yilda Oloy (Nura)da bo‘lgan.
Foydali
qazilmalari. O‘rta Osiyo foydali qazilmalarga juda boy. Bu yerda yoqilg‘i, rudali va rudasiz foydali qazilma konlari mavjud.
Yoqilg‘i
foydali qazilmalar ko‘mir, neft, gaz va yonuvchi slaneslardan iborat. Yuqori
sifatli toshko‘mirning yirik koni Markaziy Qozog‘iston (Qarag‘anda,
Ekibastuz)da, uncha katta bo‘lmagan toshko‘mir konlari Farg‘ona vodiysini o‘rab
turgan tog‘lar (Ko‘kyong‘oq, Qizilqiya, Тoshko‘mir)da, Surxondaryo vodiysining
shimoli (Sharg‘un va Boysun)da, qo‘ng‘ir ko‘mirning yirik koni Ohangaron
vodiysida joylashgan. Farg‘ona vodiysining sharqiy qismida ham qo‘ng‘ir ko‘mir
konlari bor.
O‘rta Osiyo
neft va gazga ham boy. Birinchi neft koni Farg‘ona vodiysida (Chimyon koni)
1880-yilda ochilgan va 1904-yilda ishga tushirilgan. Keyinchalik, Farg‘ona
vodiysining sharqiy qismida yana bir qancha neft konlari ochilib, ishga
tushirildi (Polvontosh, Xo‘jaobod, Janubiy Olamushuk va h. k.). Yirik gaz va
neft konlari, shuningdek, Qoraqumda, Qizilqumda, Kaspiybo‘yida, Ustyurtda,
Qarshi cho‘lida, Surxon- daryo vodiysida ochildi va ishga tushirildi.
Keyingi paytlarda Qozog‘istonda Тengiz,
O‘zbekistonda Ko‘kdumaloq yirik neft konlari ochildi.
Rudali
foydali qazilmalardan rangli va qora metall konlari keng tarqalgan. Yirik temir
ruda konlari Qozog‘istonda ochilgan va ishga tushirilgan. Ulardan eng yirigi
Тo‘rg‘ay supasimon o‘lkasida joylashgan. O‘zbekiston va Qirg‘izistonda ham
temir ruda konlari bor, ammo ular hali ishga tushirilganicha yo‘q.
Rangli
metall konlari Qozog‘iston past tog‘larida, Тyanshan va Pomir tog‘larida,
Markaziy Qizilqum past tog‘larida tarqalgan (Olmaliq, Jezqazg‘an, Muruntov,
Uchquloch va b.).
Fosforit
konlari Qoratov, Qizilqum va boshqa joylardan topilgan. Zarafshon vodiysida,
Qashqadaryo va Surxondaryo vodiylarida, Kaspiybo‘yida tosh tuzi va osh tuzi
konlari bor.
Marmar
konlarining eng yiriklari O‘zbekistonning Nurota tog‘ida (G‘ozg‘on), Omonqo‘ton
va Oqtoshda joylashgan.
