O‘rta Osiyoning geologik тuzilishi. Geologik vaqt hisobi
O‘rta Osiyo
yer yuzasining hozirgi ko‘rinishi uzoq davom etgan geologik davrlar mobaynida
yer ichki va tashqi kuchlarining birgalikdagi ta’siri natijasida vujudga
kelgan.
Geologik sana. Geografik qobiqning hozirgi holatini, uning ayrim qismlarining kelib
chiqishini tushunib olish va izohlab berish uchun yerning geologik tarixini
bilishimiz kerak. Yer po‘stining hosil bo‘lishi va o‘zgarib, hozirgi holatga
kelguncha ketgan vaqt geologik vaqt deyiladi. Geologik vaqt hisobi geologik
sana deyiladi. Geologik sana yirik bosqich — eonlarga (kriрtozoy, fanerozoy), eralarga (arxey, proterozoy, paleozoy,
mezozoy, kaynozoy) va har bir era
davrlarga bo‘linadi. Har bir era va davrda Yer yuzasining relyefi, iqlimi,
o‘simlik va hayvonot dunyosi o‘ziga
xos xususiyatga ega bo‘lgan.
Geologik
vaqt davomida Yer po‘stida sodir bo‘lib turadigan harakatlar natijasida turli
xil yoriq va siniqlar hosil bo‘lgan. Ana shu yoriq va siniqlar orqali
mantiyadan magma oqib chiqib, Yer yuzasiga lava sifatida yoyilgan, natijada,
Yer po‘stining qalinligi asta-sekin oshib borgan. Magma Yer po‘stining yoriq va
siniqlarida qotib, turli xil tog‘ jinslarini hosil qilgan. Suv havzalari ostida
(okean, dengiz, ko‘l, daryo) va quruqlikning past joylarida o‘simlik va
hayvonot qoldiqlari aralashgan cho‘kindi tog‘ jinslari qatlami vujudga kelgan.
Yer geologik tarixining har bir davrida o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan tog‘
jinslarining ma’lum bir turlari vujudga kelgan.
Тog‘ jinslarining nisbiy yoshi. Cho‘kindi tog‘ jinslarining asosiy xususiyati
ularning qatlam-qatlam bo‘lib yotishidir.
Shunday
qatlamlarning yotish tartibini va ular tarkibidagi toshga aylangan o‘simlik
va hayvon qoldiqlarini o‘rganish natijasida qaysi qatlamlar oldin, qaysilari
keyin paydo bo‘lganini, ya’ni ularning nisbiy yoshini aniqlash mumkin. Тog‘
jinslari qatlami buzilmasdan qat-qat bo‘lib yotgan bo‘lsa, pastda yotgan qatlam
oldin, yuqorida yotgan qatlam keyin paydo bo‘lgan bo‘ladi. Eng ustki qatlam eng
yosh qatlam hisoblanadi. Тog‘ jinslari tarkibidagi qadimgi o‘simlik va hayvonot
qoldiqlarini o‘rganish Yerning rivojlanish tarixidagi asosiy bosqichlarini,
ya’ni era hamda davrlarni ajratishga imkon beradi.
Тog‘
jinslarining mutlaq yoshi. Ma’lum bir tog‘ jinsining hosil bo‘lganidan hozirgacha o‘tgan vaqt uning mutlaq yoshi deb ataladi. Тog‘ jinslarining yoshi hozirgi paytda, asosan, radiologik usul bilan aniqlanmoqda. Bu usul radioaktiv elementlarning uzoq vaqt davomida parchalanishiga va natijada boshqa kimyoviy elementlarning hosil bo‘lishiga ketgan vaqtni aniqlashga asoslangan. Masalan, uran vaqt o‘tishi bilan bir xil tezlikda parchalanib, geliy va qo‘rg‘oshin hosil bo‘ladi. Geliy tarqalib ketadi, ammo qo‘rg‘oshin tog‘ jinslari tarkibida qoladi. Uranning parchalanish tezligini bilgan holda tarkibida uran bo‘lgan tog‘ jinslari yoshini hisoblab chiqish mumkin. 100 g urandan 74 mln yil davomida 1 g qo‘rg‘oshin hosil bo‘ladi. Shu yo‘l bilan turli xil tog‘ jinslarining yoshi aniqlanadi. Тarkibida uran bo‘lmagan tog‘ jinslarining yoshi boshqa usullar, masalan, kaliy-argon, uglerod usullari bilan aniqlanadi. Тog‘ jinslarining yoshini aniqlab va o‘simlik hamda hayvonot dunyosining rivojlanishi uchun ketgan vaqtni hisoblab, olimlar geo- xronologik jadval tuzishgan.
