Surxondaryo tabiiy geografik okrugi
Surxondaryo okrugi O‘zbekistonning eng janubida
joylashgan. U o‘z ichiga Surxon-Sherobod vodiysi va uning atrofini o‘rab
turgan tog‘larni oladi. Okrug sharqdan va shimoli sharqdan Bobotog‘ va Hisor
tog‘lari orqali Tojikiston bilan, shimoli g‘arbda Qashqadaryo bilan
chegaralanadi, chegara Chaqchar va Boysun tog‘lari orqali o‘tadi. G‘arbda Turkmaniston bilan bo‘lgan chegara Ko‘hitang tog‘ining suvayirg‘ich qismidan
o‘tadi. Janubda chegara Afg‘oniston bilan Amudaryo orqali o‘tgan davlat
chegarasiga to‘g‘ri keladi.
YER
YUZASI, GEOLOGIK TUZILISHI VA FOYDALI QAZILMALARI
Okrugni
shimol tomonidan Hisor tizmasi o‘rab turadi. Bu tizmaning balandligi 4500-4600
metrga yetadi. O‘zbekistondagi eng baland cho‘qqi — Hazrat Sulton (4643 m) ham
shu tog‘da joylashgan.
Hisor
tizmasi janubi g‘arbida Chaqchar, Boysun, Surxontog‘ kabi tarmoqlari joylashgan
bo‘lib, gersin tog‘ hosil bo‘lishida burmalangan.
Chaqchar
tog‘ining eng baland cho‘qqisi Xuroson hisoblanib, 3749 metrga yetadi.
Boysuntog‘ ancha baland bo‘lib, ayrim cho‘qqilari shimoli sharqida 3700 metrga
yetadi. Boysuntog‘ning janubi g‘arbida Ko‘hitang tog‘i joylashgan. Ko‘hitang
janubi g‘arbga 50 km cho‘zilgan va balandligi 3137 metrga yetadi.
Boysuntog‘ning sharqida unga yonma-yon holda Surxontog‘ joylashgan, u qisqa,
lekin ancha baland (3882 m) tog‘dir. Bu tog‘ning janubida Sherobod-Sariqamish
past tog‘lari (1126 m) joylashgan. Sherobod-Sariqamish past tog‘ining janubi
g‘arbida Klif-Sherobod past tog‘i joylashgan.
Surxondaryo
tabiiy geografik okrugining sharqida Bobotog‘ joylashgan. Bu tog‘ ancha
yemirilib, pasayib qolgan bo‘lib, eng baland Zarkosa cho‘qqisi 2289 metrga
yetadi. Bobotog‘ g‘arbga, Surxondaryo vodiysiga va janubga qarab asta-sekin
pasayib ketadi. Okrugda, yuqorida qayd
qilingan tog‘lar orasida botiqlar joylashib, neogen va antropogen davri
yotqiziqlari bilan to‘lgan.
Surxondaryo
vodiysi shimoli sharqdan janubi g‘arbga taxminan 170 km cho‘zilgan bo‘lib, shu
yo‘nalishda pasayib boradi. Shakliga ko‘ra vodiy uchburchakka o‘xshash. Uning
janubi-g‘arbiy qismi keng bo‘lib, 110-115 km ga, shimoli sharqi tor bo‘lib, 15-20
km ga teng.
Okrugda
qazilma boyliklardan neft va gaz, ko‘mir, polimetall, alumin rudasi, giрs, tuz,
har xil qurilish material konlari mavjud. Neft va gaz, asosan, Lalmikor,
Ko‘kaydi, Xovdog‘dan, toshko‘mir Sharg‘undan qazib olinadi. Sariosiyoda
polimetall rudasi, aluminiy rudasi, giрs, ohak konlari bor. O‘zbekistondagi
eng katta Xo‘jaikon tuz koni shu okrugda joylashgan.
Surxondaryo
janubida tarkibida har xil erigan moddalar saqlovchi bir necha mineral suvlar
topilgan. Ularning eng muhimi Jayronxona mineral suvi hisoblanadi.
IQLIMI,
SUVLARI, TUPROQLARI VA HAYVONOT DUNYOSI
Iqlimi.Surxondaryo vodiysining iqlimi quruq subtropik. Lekin atrofidagi tog‘larga
ko‘tarilgan sari iqlim o‘zgaradi. Okrugning tekislik qismida yoz serquyosh,
issiq va quruq, tog‘ga tomon harorat pasayib boradi. Qish qisqa va iliq, lekin
atrofidagi tog‘larda sovuqroq bo‘ladi.
Yozda
okrugning tekislik qismi juda isib ketadi. Iyulning o‘rtacha harorati Denovda
+28,2°C, Sherobodda +32,1°C ga yetadi. Yozda havo harorati Termizda +50°C ga
ko‘tarilganligi kuzatilgan (1914-yil 21-iyulda). Bu respublikamizda qayd
qilingan eng yuqori haroratdir.
Qish
okrugning tekislik qismida iliq bo‘lib, yanvarning o‘rtacha harorati Sherobod va
Termizda +2,8°C ga teng. Lekin atrofidagi tog‘larning 2500-3000 m
balandliklarida yanvarning o‘rtacha harorati –6°C dir. Ba’zan qishda sovuq havo
massalari tog‘lardan o‘tib, tekislik qismi haroratini pasaytirib yuboradi.
Shunday kezlarda havo harorati –20 –25°C gacha pasayadi.
Surxondaryo
okrugida yog‘inlar notekis taqsimlangan. Okrugning janubidagi tekisliklarga
eng kam yog‘in (yiliga 133-230 mm) tushadi. Lekin tog‘ yonbag‘irlari bo‘ylab
ko‘tarilgach, yog‘in miqdori ortib, 500-600 mm ga yetadi. Hisor tog‘larining
janubiy yonbag‘irlariga 800-900 mm gacha yog‘in tushishi mumkin, yillik
yog‘inning ko‘p qismi qishda (46-48 foiz) va bahorda (43-44 foiz) yog‘adi. Kuz
oylariga yillik yog‘inning 8-10 foizi,
yozga esa atigi 1-2 foizi to‘g‘ri keladi.
Suvlari.Surxondaryo tabiiy geografik okrugida uzunligi 20 km dan ortiq bo‘lgan 35 ta
daryo mavjud. Bu daryolar ichida eng kattalari Surxondaryo va Sheroboddaryo
hisoblanadi.
Surxondaryo
To‘polondaryo bilan Qoratog‘ daryolarining qo‘shilishidan vujudga keladi.
To‘polon
daryo Surxondaryoning eng katta va eng sersuv irmog‘i, Hisor tog‘ining eng
baland qismidan Qorasuv nomi bilan boshlanib, G‘ova irmog‘ini qo‘shib olgach,
To‘polondaryo nomini oladi. Uning uzunligi 124 km bo‘lib, qor-muzlarning
erishidan to‘yinadi. Uning o‘rtacha yillik suv sarfi sekundiga 54,6 m.kub, eng
ko‘pi sekundiga 470 m.kub, eng kami 5,7 m.kub.
Qoratog‘
daryosi Hisor tog‘ining 4200 m balandlikdagi janubiy yonbag‘ridan shu nom bilan
boshlanadi. Uning uzunligi 100 km atrofida. Qoratog‘ daryosi qor-muzlarning
erishidan to‘yinadi, binobarin, eng ko‘p suvi may — iyun oylariga to‘g‘ri
keladi. Uning o‘rtacha yillik suv sarfi sekundiga 23 m.kub, maksimal suv sarfi
sekundiga 239 m.kub, minimal 2,5 m.kub.
Surxondaryo To‘polon bilan Qoratog‘ daryolarining qo‘shilgan
yeridan Amudaryogacha 196 km. Shu masofada o‘ng tomondan Sangardak va Xo‘jaiрok
irmoqlarini qo‘shib oladi.
Surxondaryo,
asosan, qor-muzlarning erishidan to‘yinib, o‘rtacha ko‘p yillik suv sarfi
Qorovultepa qishlog‘i yonida sekundiga 70,2 m.kub ni tashkil etadi, eng katta suv sarfi sekundiga
600 m.kub, eng kami sekundiga 0,1 m.kub.
Sheroboddaryo Boysun tog‘i va uning davomi hisoblangan
Ko‘hitang tog‘ining sharqiy yonbag‘ridan boshlanuvchi Irg‘oyli va Qizilsoy
daryolari qo‘shilishidan vujudga keladi. U Sherobod shahridan quyida
Qorasuvdaryo deb yuritiladi. Uning uzunligi 186 km bo‘lib, o‘rtacha ko‘p yillik
suv sarfi sekundiga 7,5 m.kub. Sheroboddaryo qor-yomg‘ir suvlaridan to‘yinganligi
tufayli eng ko‘p suvi aprel — may oylarida oqadi.
Yerosti
suvlari har xil davr yotqiziqlari orasida uchraydi. Paleogen va neogen davri
yotqiziqlari orasidagi 140—150 m chuqurlikdan chuchuk suv chiqadi. Bo‘r davri yotqiziqlari orasidagi
1000 —2000 m chuqurlikdan chiquvchi mineral shifobaxsh suv harorati +60 +70°C ga
yetadi.
Surxondaryo
tabiiy geografik o‘lkasida suv ta’minotini yaxshilash maqsadida Janubiy Surxon
(suv sig‘imi 800 mln m.kub), Uchqizil (suv sig‘imi 16 mln m.kub) suv omborlari
qurilgan.
Tuproqlari.Surxondaryo tabiiy geografik okrugining okean sathidan 500 m balandlikkacha
bo‘lgan joylarida och bo‘z tuproq tarqalgan.
Yerosti
suvlari yer betiga yaqin bo‘lgan joylarda sho‘rlashgan bo‘z tuproq uchraydi.
Surxondaryo va Sherobod daryolarining qayirlarida alluvial-o‘tloq va botqoq
tuproqlar uchrasa, janubiy qismidagi qum massivlarida qumli va qumloq tuproqlar
uchraydi.
Okrugning
500 m dan 1200 m balandlikkacha bo‘lgan qismida oddiy va to‘q tusli bo‘z
tuproqlar tarqalgan. Bunday tuproqlar ko‘p joylarda o‘zlashtirilib, madaniy
bo‘z tuproqqa aylantirilgan.
Surxondaryoning
1500-2500 m dan balandda bo‘lgan tog‘ yonbag‘irlarida tog‘-jigarrang tuproqlar
tarqalgan bo‘lib, tarkibidagi chirindi 4-6 foizga boradi. 2500 m dan yuqorida
yaylov mintaqasi boshlanib, tog‘-o‘tloq, o‘tloq, o‘tloq-botqoq tuproq uchraydi.
O‘simliklari.
Okrugning 500 m balandlikkacha bo‘lgan qismida cho‘l mintaqasiga oid
o‘simliklardan rang, iloq, qo‘ng‘irbosh, no‘xatak, shuningdek, shuvoq va boshqa
o‘simliklar o‘sadi. Yirik daryo qayirlarida to‘qay o‘simliklari mavjud. Yerosti
suvlari yer betiga yaqin bo‘lgan joylarda sho‘ralar o‘sadi. Surxondaryo
vodiysining janubiy qismidagi qumloq- larda
juzg‘un, qum ilog‘i, quyonsuyak kabi o‘simliklar uchraydi.
Adirda
ko‘proq efemer o‘simliklar hamda shuvoq, kavrak, qo‘ziquloq, bir yillik
astragal, javdar, bug‘doyiq kabilar mavjud. Shuningdek, adirlarda butasimon
o‘simliklardan itburun, bodom, zirk kabilar ham o‘sadi.
Surxondaryo
tog‘larida (1500—2500 m) bug‘doyiq, javdar, tiрchoq, yovvoyi arpa, shirach;
qurg‘oqchil va toshloq yerlarda astragul o‘sadi. Butalardan bodom, irg‘ay,
itburun, zirk, daraxtlardan archa,
zarang, xandonpista, yong‘oq, do‘lana, terak kabilar o‘sadi. Surxondaryo
okrugining sharqida joylashgan Bobotog‘ o‘zining xandonpistalari bilan mashhurdir. Surxondaryo
okrugining 2500 m dan baland qismida yaylov mintaqasi joylashib, unda subalp va
alp o‘tloqlari mavjud.
Surxondaryo
vodiysida quruq subtropik iqlim tufayli anor, anjir, xurmo, shakarqamish,
sitrus va boshqa issiqsevar mevali daraxtlar va mevalar yetishtiriladi.
Jumladan, Denov subtropik o‘simliklar maskanida issiq mamlakatlarda o‘suvchi daraxt
va mevalar yetishtirilmoqda.
Hayvonot
dunyosi. Surxondaryo tabiiy geografik okrugida bo‘ri, tulki, bo‘rsiq, kiyik, tog‘ takasi, tog‘ qo‘yi, Hindiston maynasi, qaldirg‘och, kemiruvchilardan kalamush, qo‘shoyoq, yumronqoziq yashaydi.
To‘qaylarida to‘qay mushugi, qirg‘ovul, yovvoyi cho‘chqa,
chiyabo‘ri, tulki, g‘oz, o‘rdak uchraydi.
Sudralib
yuruvchilardan o‘qilon, Turkiston kapcha iloni, gekkon kaltakesagi bor.
Bulardan tashqari, yana jayra, tasqara, chil va kakliklar ham yashaydi.
Surxondaryo
okrugi tabiatini, xususan, Amudaryo to‘qayzorlarini va Ko‘hitang tog‘
landshaftini himoya ostiga olish uchun Surxondaryo qo‘riqxonasi tashkil
etilgan. Bu qo‘riqxona ikki qismdan iborat. Birinchi qismi Payg‘ambarorol
qo‘riqxonasini o‘z ichiga oladi. Unda to‘qay landshafti hamda
o‘simliklardan baland bo‘yli
qamishzorlar, ilonpechak, yovvoyi jiyda, tol va teraklar; hayvonlardan xongul,
to‘ng‘iz, tulki, to‘qay mushugi, chiyabo‘ri, quyon, tojdor tustovuq, ilon
va boshqalar himoya qilinadi.
Qo‘riqxonaning
ikkinchi qismi sobiq Ko‘hitang buyurtmaxonasi hududini o‘z ichiga olib, tog‘
landshafti hamda morxo‘r, Buxoro tog‘ qo‘yi, burgut himoya ostiga olingan.
Shuningdek, qo‘riqxona hududida Zarautkamar arxeologik yodgorligi ham
joylashgan.
