Mirzacho‘l tabiiy geografik okrugi
Mirzacho‘l
tabiiy geografik okrugi, asosan, Sirdaryo bilan Arnasoy ko‘li oralig‘ida
joylashgan. U shimolda Qozog‘iston bilan, janubi sharqda Тojikiston bilan,
shimoli g‘arbda Qizilqum okrugi bilan chegaradosh. Okrugning janubi va janubi
g‘arbda Тurkiston, Morguzar, Nurota tog‘ tizmalari joylashgan.
Тurkiston,
Morguzar, Nurota tog‘larining shimoliy yonbag‘ri Mirzacho‘l, janubiy yonbag‘ri
O‘rta Zarafshon tabiiy geografik okrugiga kiradi, chegara ularning suvayirg‘ich
qismlari orqali o‘tadi.
Yer yuzasi, geologik tuzilishi va foydali qazilmalari. Mirzacho‘l okrugining yer yuzasi bir
xil emas. U janubi sharqdan shimoli g‘arbga tomon pasayib boradi. Mirzacho‘l
okrugi geologik tuzilishi jihatidan ham bir xil emas. Uning janubidagi
tog‘tizmalari paleozoy erasining gersin tog‘ hosil bo‘lishi jarayonida
ko‘tarilgan. Bu davrda Mirzacho‘lning tekislik qismi dengiz suvi ostida
bo‘lgan. So‘ngra ko‘tarilgan tog‘lar yemirilib pasaygan, natijada, ularning
quyi qismlarini dengiz suvi bosgan. Alp tog‘ hosil bo‘lish jarayonida o‘sha
pasaygan tog‘lar qayta ko‘tarilib, dengiz suvi chekinib, okrugning tekislik
qismi ham quruqlikka aylangan.
Okrugning
tekislik qismi shimoli g‘arbga nishab bo‘lib, o‘rtacha balandligi 250-300 m.
Uning shimoli g‘arbining balandligi 260 m, janubi sharqiniki 350 m, Sirdaryo
sohillarida 250 m. Janubidagi tog‘ etaklarida balandlik 450-530 m ni tashkil
etadi.
Тurkiston
tizmasining davomi hisoblangan Morguzar tog‘i okrug hududida joylashgan bo‘lib,
o‘rtacha balandligi 1500-2000 m, eng baland qismi esa 2621 m ga yetadi.
Morguzar tog‘i g‘arbga davom etib, Sangzor daryo vodiysi orqali Nurota tog‘idan
ajraladi. Sangzor vodiysining eng tor joyi Amir Тemur (Ilono‘tdi) darvozasi
(kengligi 120-130 m) deyiladi.
Nurota
o‘rtacha balandlikdagi tog‘ bo‘lib, eng baland cho‘qqisi Hayotboshi — 2169 m
ga yetadi. Nurota tog‘ining sharqiy qismini Qo‘ytosh tog‘i deb atashadi.
Qo‘ytosh tog‘i etagida Pistalitog‘, uning janubi sharqida Baliqlitog‘
joylashib, eng baland yerlari 500—580 m atrofida o‘zgarib, soylar bilan parchalangan.
Turkiston-Nurota
tog‘lari asta-sekin pasayib, Mirzacho‘l tekisligiga tutashib ketadi. Mirzacho‘l
tekisligining yuzasi past-balandliklardan iborat bo‘lib, markaziy qismida
Sirdaryoning qadimiy o‘zanlarida Yettisoy, Sardoba, Qorasuv, Yog‘ochota,
Sho‘ro‘zak kabi botiqlar joylashib, Arnasoy tomon pasayib boradi. Bu o‘zansimon
botiqlar orasida Boyovut, Mirzaobod, Mirzacho‘l, Yerijar kabi balandliklar
(tepachalar) joylashgan. Mirzacho‘l tekisligining shimoli sharqida Sirdaryoning
uchta terrasasi joylashib, bir-biridan 2-3 m balandlikda turadi. Foydali
qazilmalar ko‘p emas.
Asosiy qazilma boyligi marmar, asbest,
ohaktosh, polimetall rudasi, tuzlar va boshqalar.
IQLIMI,
SUVLARI, TUPROQLARI, O‘SIMLIKLARI VA HAYVONOT DUNYOSI
Iqlimi. Mirzacho‘l okrugining tekislikdan iborat
ekanligi va janubida tog‘ tizmalarining mavjudligi natijasida iqlimi o‘ziga
xosdir. Qishda Arktika va Sibir sovuq havo massalari bemalol to‘siqsiz
tekislikka kirib keladi. Bu sovuq havo massalari okrug janubidagi tog‘lardan
o‘ta olmay, tekislik qismida to‘planadi. Natijada, qishda havo harorati
pasayib, yanvarda o‘rtacha harorat –1 – 3°C bo‘lsa, ayrim kunlarda havo harorati
–30 –35°C gacha pasayadi. Aksincha, yozda termik depressiya ta’sirida bo‘ladi
va havo quruq, jazirama issiq bo‘lib, iyulning o‘rtacha harorati +26 +28°C
bo‘ladi, ba’zida harorat +44 +45°C gacha ko‘tarilishi kuzatiladi.
Mirzacho‘lning
tekislik qismida yillik yog‘in miqdori 200–350 mm atrofida bo‘lib, tog‘larga
tomon orta boradi.
Okrugning
janubiy qismidagi Nurota tizmasi va Morguzarning shimoliy yonbag‘rida yillik
o‘rtacha yog‘in miqdori 350-400 mm ni tashkil etadi. Turkiston tog‘ tizmasining
shimoliy yonbag‘rida esa 600 mm dan ortadi. Tog‘larda qor ko‘p yog‘adi, uning
qalinligi 50 sm dan 1 m gacha yetadi.
Mirzacho‘lning
tekislik qismida o‘rtacha yillik yog‘in miqdori 250 mm atrofida bo‘lgani holda
mumkin bo‘lgan bug‘lanish 1000-1200 mm. Demak, bug‘lanish yog‘in miqdoriga
nisbatan 4-4,5 baravar ko‘p.
Suvlari. Okrugning eng yirik va asosiy suv manbayi — Sirdaryo. Sirdaryo Mirzacho‘lning shimoli sharq tomonidan oqib o‘tadi.
Sirdaryo
vodiysining Mirzacho‘l okrugi hududidagi
kengligi 15 km ga yetadi. Daryo o‘zanining qirg‘oqlari tik. Vodiyda qoldiq
o‘zanlar uchraydi. Qoldiq o‘zanlarning ayrimlari ko‘l va botqoqliklardan
iborat.
Sangzor
Тurkiston tizmasidagi qor suvidan to‘yinadi, yozda suvi ko‘payib, qishda
kamayadi. O‘rtacha bir oydagi suv sarfi sekundiga 6,1 m.kub, eng ko‘p suv sarfi
sekundiga 12,2 m 3 ni tashkil etadi. Daryoning uzunligi 123 km. Uning suvini
tartibga solish maqsadida Jizzax shahri yaqinida suv sig‘imi 100 mln m,kub bo‘lgan Jizzax suv ombori qurilgan.
Тurkiston
tizmasining shimoliy yonbag‘ridan boshlanuvchi Zominsuv, Rovotsoy, Sayxonsoy, Тurkmansoy, Achisoy, Qushchisoy,
Jalairsoy kabi soylar mavjud. Bularning suvi bahorda ko‘payib, yozda kamayib
qoladi.
Okrugning shimoli-g‘arbiy
qismida O‘zbekistondagi eng yirik ko‘llar tizimi — Aydar-Arnasoy ko‘llar tizimi
joylashgan. Bu ko‘llar 1969-1970-yillarda Sirdaryo nihoyatda sersuv bo‘lgan
paytda Chordara suv omboridan juda katta hajmda suv tashlanganligi natijasida
vujudga kelgan.
Okrug
markaziy qismining yuzasi nisbatan tekis bo‘lganligi tufayli grunt suvining
siljishi qiyin bo‘lib, yuzada (1-5 m chuqurlikda) joylashib, sho‘r, ichishga
yaroqsiz. Tekislikning Sirdaryo qayirlarida esa grunt suvining chuqurligi 1-3 m
atrofida bo‘lib, sho‘rlashgan. Tekislikning shimoli g‘arbi (Aydar-Arnasoy
ko‘li) tomon grunt suvi yer betiga (0,5-1 m chuqurlikda) yaqin bo‘lib, o‘ta
sho‘rlangan. Lekin Mirzacho‘l tekisligidan tog‘oldi tomon grunt suv sathi
chuqurlashib (10-20 m) va chuchuklashib boradi.
Okrug
tekislik qismining 200-300 m chuqurliklarida chuchuk suv qatlami, 1500-3000 m
chuqurliklarda esa mineral termik suv qatlami mavjudligi aniqlangan.
Тuproqlari.Okrugda geografik o‘rniga ko‘ra, och va tiрik bo‘z tuproqlar tarqalgan bo‘lib,
ular orasidagi chegara taxminan 450 m mutlaq balandlikdan o‘tadi.
Mirzacho‘l
okrugining asosiy qismini sug‘orma och bo‘z va bo‘z-o‘tloq tuproqlar egallagan.
Mirzacho‘l
okrugining shimoli g‘arbida qumliklar mavjud bo‘lib, ular orasida sho‘rxoklar,
gilli taqirlar uchraydi. Arnasoy, Aydar va Тuzkon ko‘llari atrofida
sho‘rxoklar, botqoqlashgan yerlar mavjud. Mirzacho‘l tekisliklaridagi qadimiy
Sirdaryo o‘zanlari hisoblangan Yettisoy, Sardoba kabi botiqlarda sho‘rxoklar
joylashgan. Tog‘ yonbag‘ri bo‘ylab tiрik, to‘q bo‘z va jigarrang tuproqlar
tarqalgan.
O‘simliklari. Mirzacho‘l tabiiy okrugida cho‘l, adir, tog‘ va yaylov mintaqalariga xos
o‘simliklar uchraydi.
Cho‘l
o‘simliklari, asosan, efemerlar — sho‘ro‘zak, qorabosh, burgan, lolaqizg‘aldoqlardan iborat bo‘lib,
ular jazirama issiq boshlanishi bilan qovjiray boshlaydi. So‘ngra issiq va
qurg‘oqchilikka chidamli shuvoq, chalov, sho‘ra, yulg‘un va yantoqlar yozda ham
o‘saveradi. Sho‘rxok joylarda tatir, burgan, sho‘rajriq, yulg‘un, tuyaqorin
kabi o‘simliklar o‘sadi.
Mirzacho‘lning
tog‘ etaklari va undan yuqorida na’matak, irg‘ay, zirk, pista, bodom, olma,
olcha kabi buta va mevali daraxtlar o‘sadi. Nurota tog‘larida yong‘oqlar,
Turkiston tog‘ tizmasining 1500-2500 m balandlik qismida archazorlar uchraydi. 2800-3000
metrdan balandda qo‘ng‘irbosh, rang, yovvoyi arpa kabi o‘tlar o‘suvchi yaylov
mintaqasi boshlanadi. Sirdaryo bo‘yidagi to‘qaylarda yulg‘un, tol, turang‘il,
jiyda kabi o‘simliklar o‘sadi.
Hayvonot dunyosi. Okrugning katta qismida cho‘l hayvonlari yashaydi, ulardan eng
muhimlari kemiruvchilardan qo‘shoyoq, yumronqoziq, quyon, sudralib yuruvchilardan kaltakesak va
ilon, yirtqichlardan bo‘ri, tulki,
bo‘rsiq, hasharotlardan chayon, falanga, sutemizuvchilardan tulki, bo‘ri, jayron uchraydi. Qushlardan to‘rg‘ay, so‘fito‘rg‘ay, boyo‘g‘li yashaydi.
Sirdaryo to‘qaylarida to‘qay mushugi,
to‘ng‘iz, chiyabo‘ri, qushlardan qirg‘ovul, o‘rdak va g‘ozlar, Sirdaryoda ondatralar yashaydi.
Mirzacho‘l
janubidagi tog‘larda yirik sutemizuvchi hayvonlardan kiyik, tog‘ takasi, olqor, yirtqichlardan
bo‘ri va tulki, shuningdek, qushlardan bedana, bulbul, kaklik, ulor, kalxat,
lochin, qirg‘iy, burgut yashaydi.
Daryo va
suv havzalarida zog‘orabaliq, olabug‘a, laqqabaliq, cho‘rtanbaliq, qorabaliqlar
uchraydi.
