Geologik tuzilishi va yer yuzasining taraqqiyoti
O‘zbekistonning
geologik tuzilishi xilma-xil bo‘lib, uning hududi, asosan, ikkita katta
tektonik tuzilma, ya’ni Tyanshan orogeni tarqalgan yerlar va Turon plitasidan
iborat.
Respublikamizning
Tyanshan orogen qismi har xil katta-kichiklikdagi tektonik tuzilmalardan iborat
bo‘lib, ulardan eng kattalari Chatqol, Qurama, Turkiston, Zarafshon burmali tuzilmalari
hisoblanadi.
Turon
plitasi ham har xil tektonik tuzilmalar (ko‘tarilmalar va botiqlar)dan tashkil
topgan.
Orogen va
plitali tektonik tuzilmalar gersin va alp tog‘ paydo bo‘lish davrlarida vujudga
kelgan. Yer yoriqlari orqali bo‘lib turadigan harakatlar ta’sirida mazkur
tektonik tuzilmalar har xil balandliklarga ko‘tarilgan, ba’zilari esa cho‘kkan,
natijada, palaxsasimon tuzilmalar hosil bo‘lgan. Yuqorida nomlari tilga olingan
tog‘ paydo bo‘lish davrlarida tektonik harakatlar bilan bir qatorda, vulqon
jarayonlari ham sodir bo‘lgan. Vulqon va yer yoriqlarida sodir bo‘layotgan
jarayonlar natijasida O‘zbekistondagi mavjud rudali, rangli, nodir, qimmatbaho
foydali qazilmalar hosil bo‘lgan.
O‘zbekiston
hududining yer yuzasi rivojlanib hozirgi ko‘rinishini olguncha uzoq va
murakkab bosqichlarni bosib o‘tgan. Gersin burmali tog‘ paydo bo‘lish davrida
baland tog‘ tizmalari vujudga kelgan. Keyingi geologik davrlarda denudatsiya
jarayonlari natijasida tog‘lar yemirilib, ularning o‘rnida tekislik va qirlar
paydo bo‘lgan. Bular yura, bo‘r va paleogen davrlarida dengiz va ko‘llar ostida
qolib, ularning tagida qalin cho‘kindi tog‘ jinslari to‘plangan. O‘zbekiston
hududi paleogen davrida chuqurligi 200 metrdan oshmagan oxirgi dengiz ostida
bo‘lgan. O‘zbekistonning tog‘li qismida dengiz ostidan kichik-kichik orolchalar
ko‘tarilib turgan. Neogen davrida respublika hududida, ayniqsa, uning tog‘li
qismida yangi tektonik harakatlar boshlanganligi sababli paleogen dengizi
chekinib, uning o‘rnida mavjud tog‘ tizmalari ko‘tarila boshlagan. Boshlangan
yangi tektonik harakatlar juda ham turli-tuman bo‘lgan. O‘zbekiston tog‘li
qismining bir joyi ko‘tarilsa, ikkinchi bir joyi esa cho‘ka boshlagan.
Ko‘tarilgan joylarda tog‘ tizmalari, cho‘kkan joylarda esa tog‘ oralig‘idagi
botiqlar hosil bo‘la boshlagan. Ko‘tarilayotgan joylardan yemirilgan tog‘ jinslari
cho‘kayotgan joylarda to‘plana boshlagan. Bu jarayon butun neogen davrida davom
etgan. Natijada, tog‘ oralig‘idagi botiqlarda qalinligi 1000 metrdan ortiq
cho‘kindi tog‘ jinslari to‘plangan.
Yer
tarixining antropogen davri boshlangandan keyin yangi tektonik harakatlar birmuncha
o‘zgargan. Shu davrdan boshlab tog‘ tizmalari bilan bir qatorda, tog‘
oralig‘idagi botiqlar ham sekinlik bilan ko‘tarila boshlagan. Natijada, neogen
davrida yotqizilgan cho‘kindi qatlamlarni daryolar yuva boshlagan, shu bilan
birga, daryo vodiylarida qator daryo terrasalari hosil bo‘la boshlagan. Tog‘
oralig‘idagi botiqlarning ko‘tarilishi ularning chekka, ya’ni tog‘ tizmalariga
yaqin qismlarida birmuncha kuchliroq bo‘lgan. Shu sababli botiqlarning bu
qismlarida past tog‘lar (adirlar) hosil bo‘lgan.
O‘zbekiston
hududining katta qismida yangi tektonik
harakatlar faol davom etayotganligi
natijasida kuchli zilzilalar bo‘lib turadi. Ularning kuchi 8-9 ballga
yetadi.
Respublikamiz
hududida oldingi asrlarda ham kuchli zilzilalar sodir bo‘lganligi tarixiy
ma’lumotlardan ma’lum. Jumladan, 1240- yil Urganchda, 1797- yilda Urgutda,
1818, 1821-yillarda Buxoroda, 1868- yil Samarqandda kuchli zilzilalar bo‘lib
o‘tganligi tarixiy hujjatlarda qayd qilingan.
ASOSIY FOYDALI QAZILMALARI
O‘zbekiston turli foydali qazilmalarga boy
bo‘lib, ulardan biri yoqilg‘i-energetika boyliklaridir. Bularga neft, gaz va
ko‘mir konlari kiradi.
Neft va gaz konlari Farg‘ona tog‘ oralig‘i botig‘idagi Shimoliy So‘x, Janubiy Olamushuk,
Polvontosh, Chimyon, Sho‘rsuvda dastlab 1880-yilda ochilgan.
1992-yilda Mingbuloq, 1993-yilda esa Ko‘kdumaloq neft
konlari ochildi.
Neft va
gazning katta zaxirasi Hisor tizmasining janubi-g‘arbiy tarmoqlaridagiOdamtosh, Pachkamar, Omonota, Xovdog‘, Uchqizilda mezozoy erasi karbonat tog‘ jinslarida aniqlangan. Qashqadaryo va Buxoro viloyatlarining tekislik qismida ham bir qator neft va gaz konlari ochilgan. Bulardan asosiylari Sho‘rtan, Muborak, Oqjar, Sariqtosh, Jarqoq,
Qorovulbozordir.
Bundan tashqari, gaz Ustyurt platosidagi Shohpaxta va Kuanish nomli joylarda ochilgan.
O‘zbekiston hududida ko‘mirning sanoat ahamiyatiga ega bo‘lgan bir nechta katta konlari mavjud. Bulardan Ohangaron (Angren) qo‘ng‘ir ko‘mir koni, Surxondaryo viloyatining tog‘li qismida yuqori sifatli Sharg‘un toshko‘mir koni joylashgan. Bu joyda Boysun ko‘mir koni ham ochilgan.
O‘zbekiston hududida bir necha qora (temir, titan, marganes, xrom), rangli (mis, qo‘rg‘oshin volfram, molibden, qalay, vismut), qimmatbaho (oltin, kumush) metall konlari ham bor. Bulardan eng asosiylari Toshkent viloyatidagi Qalmoqqir,
Sariqcheku hamda Dalneye mis konlaridir. Qizilqumdagi Muruntov, Ko‘kpatas va boshqa yerlarda oltinning katta zaxirasi ochilgan bo‘lib, uzoq yillardan buyon keng doirada qazib olinmoqda.
O‘zbekiston
fosforitlarga ham boydir. Uning katta zaxirasi Markaziy Qizilqumda ochilgan.
Kimyoviy xomashyolardan osh va kaliy tuzlari, oltingugurt Hisor tizmasining
janubi-g‘arbiy tarmoqlaridagi Oqbosh, Laylimkon, Xo‘jaikonda mavjuddir.
O‘zbekiston
hududi qurilish materiallariga (qum va shag‘altosh, soz tuproq, kvars qumlari,
ohaktoshlar, marmar) hamda yerosti suvlariga juda boydir. O‘zbekiston hududida
ko‘plab marmar konlari ochilgan. Ularning ko‘pchiligi yuqori sifatli va rangli
marmarlar guruhiga kiradi. Qazib olinayotgan marmardan respublikamiz
shaharlaridagi hashamatli binolarni, masalan, Alisher Navoiy nomidagi opera va
balet teatri, «Istiqlol» san’at saroyi, Toshkent metrosi bekatlarini va turli
yodgorliklarni bezashda foydalanilmoqda.
