Amerigo Vespuchchi
Amerigo Vespuchchi
(1454-1512)
Amerikaning kashf etilishi deganda, tabiiyki, ko`z oldimizga beixtiyor
buyuk sayyoh Xristofor Kolumb keladi, albatta. Ammo X.Kolumb Yevropadan G`arbda
kashf etgan yerlarni Hindiston deb o`ylab, ularni biror bir asarida «Yangi
dunyo» deb atamagan. Ammo bu vazifani X.Kolumbning zamondoshi, florensiyalik
sayyoh Amerigo Vespuchchi amalga
oshirgan va yangi dunyo uning nomi bilan «Amerika», deb atalgan.
Amerigo Vespuchchi 1454-yilning 9-martida Italiyaning Florensiya
shahrida notarius oilasida dunyoga kelgan. Yoshligidanoq turli fanlardan yaxshi
xabardor bo`lgan olim amakisi Jorjio Antonio Vespuchchi qo`lida tarbiya olib,
lotin tili, fizika, matematika, astronomiya va geografiya fanlarini chuqur o`zlashtirdi.
1478-1480-yillarda Florensiyaning Parijdagi elchisi bo`lgan boshqa
amakisi Gvido Antonio Vespuchchi bilan birga elchixonada ham faoliyat olib
borgan. Fransiyaga turli mamlakatlardan kelgan elchilar bilan muloqotlar yosh
Amerigoda uzoq o`lkalarga sayohat qilish orzusini o`ygotgan. 1483-yilda
A.Vespuchchi savdogar sifatida Ispaniyaning Sevilya shahrida joylashgan
florensiyalik J.Berardining savdo uyiga xizmatga kirdi. Ushbu savdo uyi
X.Kolumbning 1493-yilgi ikkinchi ekspeditsiyasini mablag` bilan ta’minlaganini
hisobga olsak, A.Vespuchchi X. Kolumb bilan shu vaqtdan buyon tanish bo`lgan,
deyish mumkin.
J.Berardining vafotidan keyin, ya’ni 1495-yilda A.Vespuchchi savdo uyi
rahbari vazifasini egalladi. Ispan hukumati 1495-yilda X.Kolumb bilan
aloqalarini to`xtatganidan keyin A.Vespuchchi Hindistonga tashkil etilishi
lozim bo`lgan ekspeditsiyalar ta’minoti huquqini qo`lga kiritgan. Shu bilan
birga savdo uyining muvaffaqiyatli rivoji A.Vespuchchida turli savdo
ekspedisiyalarida bevosita qatnashish va yangi dunyoni o`z ko`zi bilan ko`rish
ishtiyoqini kuchaytirdi.
A.Vespuchchi dastlab, shturman sifatida admiral Alonso do Oxedaning
birinchi ekspeditsiyasida ishtirok etgan. Sayyohning Ispaniya qiroli Ferdinand
Argonskiy tomonidan ma’qullangan Yangi Dunyoga birinchi sayohati 1497-yilning 10-mayida
boshlangan.
Yetarli isbot va dalillar (xaritalar, kema
kundaligi va boshqa) bo`lmaganligi bois, ushbu sayohat haqida juda kam narsa
ma’lum. Ekspeditsiya Gviana qirg`oqlarigacha yetib borib, 1498-yilning 15-oktyabrida
Ispaniyaga qaytib kelgan. Ammo keyin ko`pchilik bu sayohatning natijalariga,
sayyohning umuman, Amerika qirg`oqlariga suzib borganiga shubha bilan qaray
boshladi. Shu sabab, Amerikani yangi materik ekani haqida xabar berganiga
qaramasdan, uni birinchi ochgan kishi sifatida baribir buyuk sayyoh Xristofor
Kolumb e’tirof etilgan.
1499-yil 20-mayda Amerigo
Vespuchchi to`rtta kemada Kadis shahri yaqinidagi Puerto de-Santa-Mariya
portidan yangi sayohatga jo`nagan. Ekspeditsiya 24 kunlik suzishdan keyin Surinam
qirg`oqlariga yetib borib, 3° shimoliy kenglik bo`ylab uni o`rganib chiqdi.
Ushbu yo`nalish X.Kolumb tomonidan 1498-yil oktyabrda tuzilgan yangi xarita
asosida tanlangan edi.
A.Vespuchchi Markaybo qo`ltig`ini o`rganayotib, suvda, yogoch ustunlar
ustiga ko`rilgan qishloqlarni uchratdi va bu joyni Kichik Venetsiya, ya’ni
Venesuela deb atadi. Shundan so`ng sayyoh, Pariya burnidan 200 mil g`arbga
suzib, Vest-Indiya orollariga kirib, 1500-yilda Kadisga qaytdi.
1500-yilning oxirida
Portugaliya qiroli Manuel I taklifiga binoan ushbu davlatga yo`l oldi va ushbu
mamlakat kemalarida Lissabon qirg`oqlaridan yangi dunyoga yana ikki bor
uyushtirilgan sayohatlarda ishtirok etdi. Ushbu sayohatlarning birinchisi, 1501-yil
maydan 1502-yil sentyabrgacha, ikkinchisi esa, 1503-yil maydan 1504-yil iyungacha
davom etgan.
A.Vespuchchi o`z sayohatlarida ekspeditsiya
boshlig`i bo`lib emas, balki ko`proq kosmograf, kartograf va kema
boshqaruvchisi sifatida ishtirok etgan. Faqatgina, Braziliya qirg`oqlarining
katta qismi o`rganilgan ikkinchi ekspeditsiya vaqtida u kichikrok kemaga qumondonlik
qilgan.
X.Kolumb tomonidan dengiz ishlari buyicha
Portugaliya qiroli Manuel I ning eng ashaddiy raqibi hisoblangan ispan qiroli
Ferdinand II ga A.Vespuchchi tavsiya etilgach, 1505-yilda yana Ispaniya
qirolligining dengiz xizmatiga qaytgan. 1508-yil martda esa Hindistonga tashkil
etiladigan sayohatlarda bosh kema boshqaruvchisi etib tayinlandi. A.Vespuchchi
1512-yilning 22-fevralida 58 yoshida Sevilyada vafot etgan.
Amerigo Vespuchchining o`sha zamonda yashagan
taniqli kishilarga yozgan do`stona xatlari buyuk sayyohdan qolgan yagona yozma
esdaliklar hisoblanadi. Ana shunday kishilardan biri Lorensio di-Perfranchesko
del-Medichi geografik kashfiyotlar ishqibozi bo`lgan Lotaringiya qiroli Rene II
ga A.Vespuchchining sayohatlari haqida xabar bergan va o`limidan keyin
sayyohning xatlari Florensiyada nashr etilgan.
1507-yilda venetsiyalik kosmograf va
kartograf A.Sorsining eng yangi geografik kashfiyotlarni, shu jumladan,
A.Vespuchchining kundaliklarini o`z ichiga olgan «Yangi dunyo» deb nomlangan
olti tomli to`plami chop etilgan. Ushbu asar 1508- yilda dastlab, Milanda
lotin, so`ng nemis tilida va 1516-yilda fransuz tilida kitob bo`lib chiqdi.
Ma’lumotlarga ko`ra, 1504-yildayoq
yevroialik kitob savdosi bilan shug`ullanuvchi Iogann Ottmar «Uchinchi sayohat»
kitobini chop etayotib «Yangi dunyo» nomini A. Vespuchchi nomi bilan bog`lagan.
1506-yilda Fransiyada nashr etilgan geografik atlasda esa Janubiy Amerika
shimoliy qismining xaritasi chop etilgan va muallif bu yangi yerlarni «Amerigo
yeri» deb nomlagan.
Ammo «Yangi dunyo»ni
A.Vespuchchi nomi bilan «Amerika», ya’ni «Amerigo mamlakati», deb atash taklifi
birinchi marta lotaringiyalik kitob savdosi bilan shug`ullanuvchi Martin
Valdzeemyo`ller tomonidan ilgari surilgan.
M.Valdzeemyo`ller 1507-yilda Gilakomila taxallusi
bilan A.Vespuchchi sayohatlariga bag`ishlangan kitobni nashr etgan va ushbu
asar ko`pchilikning e’tiborini o`ziga tortib, yana to`rt marta qayta nashr
etilgan. Uning «Yangi dunyo»ni A.Vespuchchi sharafiga «Amerika» deb atash
taklifi tez orada ko`pchilik tomonidan qo`llab-quvvatlangan. Jumladan, ushbu
nom 1520-yilda chop etilgan umumgeografik xaritada, shuningdek, 1522 va 1530-yillarda
nashr qilingan xaritalarda ham aks etgandi.
XVI asrning ikkinchi yarmidan boshlab bosib
chiqarilgan geografik xaritalarda kartograflar «Amerika» nomini Markaziy va
Shimoliy Amerikaga nisbatan ham ishlata boshlashgan.
Zamondoshlarining ta’rifiga
ko`ra, A.Vespuchchi halol, juda zakovatli va kuzatuvchan kishi bo`lgan.
X.Kolumb o`limidan oldin o`g`liga A.Vespuchchini halol va ishonchli shaxs
sifatida ta’riflab, u bilan hamkorlik qilishni tavsiya etgan ekan. Shu bilan
birga juda kamtar inson bo`lib, hech qachon amalga oshirgan sayohatlari orqali
shon-sharaf qozonishga intilmagan.
Использованные источники:
