Afanasiy Nikitin
Afanasiy Nikitin
(1433-1475)
Rossiyaning Tver shahridan bo`lgan Afanasiy Nikitin Ozarbayjon va Eron
orqali Hindistonga sayohat qilgan taniqli rus sayyohi, savdogari va
yozuvchisidir. Hindiston safaridan qaytayotib Afrikaning Efiopiya va Somali
qirg`oqlarida, Ummon va Turkiyada bo`lgan. Ushbu sayohatining natijasi
sifatida «Uch dengiz osha sayohat» (Kaspiy, Arabiston va Qora dengiz) nomli
tarixiy-geografik va adabiy qimmatga ega bo`lgan yo`l qaydnomasini yozgan.
Afanasiy Nikitin Rossiyaning Tver shahrida dehdon oilasida dunyoga
kelgan. Uning aniq tugilgan yili haqida aniq bir ma’lumot yuk Shu bois ko`pgina
manbalarda uning tugilgan yili noma’lum, deya keltiriladi. Ammo uning
zamondoshlari yozib qoldirgan, ba’zi manbalarda uning tug`ilgan yili 1433-yil,
deb ko`rsatilgan.
Xuddi tavallud topgan sanasi kabi Afanasiy Nikitin hayotining dastlabki
yillari haqida deyarli ma’lumotlar yo`q. Dehqon oilasida tug`ilganiga
qaramasdan, Afanasiy tadbirkorligi tufayli mohir savdogar bo`lib yetishdi.
Manbalarda yozilishicha, u turli mamlakatlardagi savdo uylari bilan hamkorlik
qilishga harakat qilgan. XIII-XIV asrlarda yevropalik sayyohlarning Osiyo
mamlakatlariga qilgan safarlari, Hindiston to`g`risidagi qiziqarli ma’lumotlar,
o`lkaning turli noyob mollarga, ziravorlarga boyligi haqidagi hikoyalari
sayyohni bu mamlakatga sayohat uyushtirishga undagan.
XV asrda Volga daryosi Rossiyaning
savdo kemalari qatnaydigan asosiy yo`l bo`lgan. 1468-yilning bahorida Afanasiy
Nikitin ikkita savdo kemasini qimmat mollar, asosan turli hayvonlarning mo`ynalari
bilan to`ldirib, ularni Quyi Volga va Shimoliy Kavkazda sotish niyatida yo`lga
chiqdi. Nijniy Novgorod shahrida Afanasiy Nikitinning savdo karvoni rus knyazi
Ivan Shning qabulidan qaytayotgan shirvonlik elchilarga qo`shildi. Volga daryosi quyilish joyiga bexatar yetib kelgan savdo
karvoni Astraxan xoni Qosimxon bilan kelisha olmagan. Natijada kemalar turli qaroqchilar
tomonidan talandi. Nikitin orqaga qayta olmasdi, chunki sotishga olib
ketayotgan mollarining asosiy qismini qarzga olgan edi. Shuning uchun
manbalarda yozilishicha, turkiy va fors tilini tuzukkina bilgan Afanasiy
Nikitin omon qolgan mollarini chet mamlakatlarda katta foyda bilan sotish
ilinjida Darbantga (hozirgi Rossiyaning Dog`iston Respublikasi hududida) jo`nadi.
Mazkur shaharda sayyoh bir yilcha qolib ketgan va Shirvon shohi yordamida
Astraxanda asir olingan ba’zi hamrohlarini qutqarishga muvaffaq bo`lldi. Ammo
mollarini qaytarib ololmagan.
Afanasiy Nikitin Darbantdan Bokuga va undan esa Eronning Mozandaron
shahriga jo`nagan. Bu yerda mayda savdogarlik bilan shug`ullana turib, fors
tili bo`yicha malakasini oshirdi. Sayyoh, shu quyi Eronda ikki yilcha qolib
ketdi. Ayniqsa, Junnarqal’asida Nikitin uzoqroq vaqt qolishga majbur bo`lgan.
Chunki bu yerning xoni uning nasroniyligini eshitib, oti va mollarini tortib olgan.
Ammo Nikitinning yozishicha, xurosonlik Muhammad ismli kimsa xondan Afanasiyni
afv etishini so`ragan va sayyoh uzoq vaqt tutqun bo`lishdan qutulib qoldi.
1471-yilning bahorida Nikitin Fors kulgigini Arabiston dengizi bilan
tutashtirib turuvchi Ho`urmuz bo`g`izida joylashgan yirik bandargoh Ho`rmuz
(hozirgi Eronning Bandar-Abbos) shahriga keldi. Ushbu bandargoh Hindiston,
Kichik Osiyo, Misr va Xitoy o`rtasidagi asosiy savdo yo`llari kesishadigan
nuqta edi. Sayyoh Ho`rmuz shahri haqida o`zining safar qaydnomasida shunday
yozadi: «Ho`rmuzda Quyosh tafti juda kuchli bo`lib, kishini yondiray deydi. Ho`rmuzda
bir oy bo`lgach, ot sotib olib Pasxa bayrami arafasida kemaga o`tirib Hind yeri
sari yo`l oldim». Savdogar yaxshi daromad olish uchun tavakkal qilishdan qo`rqmaslik
kerakligini yaxshi bilgan va Hindistonda chopqir otlar qimmat ekanini eshitib,
yaxshi bir arab otini sotib olgan. Uni Hindistonda foyda bilan sotishni mo`ljallagan
edi.
Sayyohning dengiz orqali Ho`rmuz bandargohidan Hindistonning Chovul
shahriga yetib olishi uchun olti xafta vaqt ketgan. Otini darhol sota olmagan
Nikitin, Hindistonning turli shaharlari bo`ylab sayohatga otlandi. Sayyoh
ko`rgan-kechirganlarini safar qaydnomasiga batafsil tushirib borardi. Afanasiy
mahalliy aholining turmush tarzi-yu, uning mashg`ulotiga qadar keng qamrovli
ma’lumotlarni qog`ozga tushirgan. Jumladan, Nikitin Hindlarning qanday ovqat
tayyorlashi, otlar va uy hayvonlarini qanday boqishi, qanday kiyinishi va savdo
qilishi kabi ma’lumotlarni qiziqarli tarzda ifodalagan.
Faqatgina Baxmoniylar davlati poytaxti Bidar (hozirgi Hindistonning
Karnataka shtati, Bidar okrugi markazi) shahrida sayyoh otini o`zi xohlagan
narxda sotishga muvaffaq bo`lgan. Bidar shahri XV asrda yirik shahar bo`lib,
uning shuhrati ko`pgina mamlakatlarga yoyilgan edi. 1472-yilning yanvar oyida
Nikitin muqaddas Parvat shahriga keldi va shu yerda bir yarim yil yashadi.
Hindistonning olmos provinniyasi hisoblangan Raychurning boshqa bir shahri -
Diuda sayyoh olti oy yashagan.
Tverlik savdogar Hindiston bo`ylab uch yilcha sayohat qilgan, ammo safar
natijalari uni qoniqtirmagan. Sayyoh bu haqda shunday yozib qoldirgan: «bizning
yerimiz uchun foydali hech narsa yo`q... faqatgina bo`yoq va qalampir arzon...
Ammo bu mollarni bojsiz olib kelishga yo`l bermaydilar. Bojlar juda ko`p va
dengizda qaroqchilar ham...».
Afanasiy Nikitinning Hindiston safari haqida yozganlari bu mamlakatning
1471-1473-yillardagi ijtimoiy hayoti va sodir bo`lgan tarixiy voqealari
haqidagi muhim manbadir. Nikitin O`sha vaqtlardagi Hind sultonlari va dehkonlarining
turmush darajasi o`rtasidagi farqni, turli tabaqa va din vakillarining
bir-birlari bilan o`zaro munosabatlarini ham nazardan chetda qoldirmagan.
Afanasiy Nikitinning mazkur safar kundaligi O`rta asrlardagi Hindiston hayoti
bilan nafaqat Rossiyani, balki butun Yevropani tanishtirdi ham.
1473-yilning boshida Afanasiy Nikitin Hindistonning Dabxol (Dabul)
shahridan kemada vataniga qaytishga qaror qildi. Kema yo`l-yo`lakay Afrikaning
Efiopiya va Somali qirg`oqlarida va Ummonning Maskat shahrida bo`lib, uch oylik
suzishdan so`ng Hormuz bandargohiga yetib kelgan. Nikitin Xurmuzdan shimol
tomon yo`l olib, 1474-yilning ko`zida Sheroz, Isfaxon, Kashan, Tabriz va
Erzinjon orqali sayyoh, Turkiyaning Qora dengiz bo`yidagi bandargoh shahri
Trabzonga yetib olgan. Ammo mahalliy amaldorlar bu yerda uning barcha mollarini
tortib olib, faqat safar kundaligini qoldirishdi. Sayyoh rus savdogarlarini
uchratish va ular yordamida uyiga yetib olish ilinjida Kafe (hozirgi
Ukrainaning Feodosiya) shahriga qarab yo`l oldi.
1474-yilning 5-noyabrida Nikitin Feodosiyaga yetib kelib, shu yerda qishni
o`tkazgan. Mutaxassislarning fikricha, sayyoh xuddi shu shaharda o`zining safar
davomida yozgan kundaligidagi yozuvlarni tartibga keltirgan va o`z
kuzatishlarini qo`shimcha ravishda qog`ozga tushirgan. 1475-yilning bahorida
sayyoh Dnepr daryosi bo`ylab shimol tomon yo`l oldi. Ammo Nikitinga o`z shahri
Tvergacha yetib borish nasib etmadi. U 1475-yilning bahorida Smolensk yaqinida
vafot etgan. Uning safar kundaligini esa boshqa savdogarlar Moskvaga
yetkazishgan va bu qimmatli yozuvlar Rus davlati yilnomasiga kiritilgan.
Yilnomaga kiritilgan Afanasiy Nikitinning «Uch dengiz osha sayohat»
safar kundaligi XV-XVI asrlarda bir necha bor qayta ko`chirilgan va hozirgacha
uning oltita nusxasi ma’lum. Ulardan birinchisi XIX asrda arxivlardan topilgan
va tarixchi-geograflar uchun qimmatli tadqiqot manbai bo`lib kelmoqda.
Nikitin O`rta asrlardagi Hindiston hayotini
oddiy va haqqoniy qilib tasvirlagan birinchi yevropalik sayyoh hisoblanadi.
Sayyohning qoldirgan safar kundaligi irqiy yondashuvdan holi bo`lib, boshqa din
vakillariga nisbatan bag`rikengligi bilan ajralib turadi. Nikitin o`zining bu
sayohati bilan, XV asrning ikkinchi yarmida, ya’ni portugal sayyohi Vasko da
Gama tomonidan Yevropadan Hindistonga dengiz yo`lining ochilishidan 35 yil
oldin, bu yurtga o`z maqsadi sari olga intiluvchi har qanday kishi sayohat qila
olishi mumkinligini isbot qilgan.
Afanasiy
Nikitinning «Uch dengiz osha sayohat», deb nomlangan bittagina qo`lyozma
qoldirganiga qaramasdan, uning nomi geografik kashfiyotlar tarixidagi buyuk
sayyohlar qatorida tilga olinadi. Sayyohning nomi bilan tog` cho`qqisi va Hind
okeanining ekvator yaqinidagi uzunligi 275 kilometrdan oshuvchi suvosti tog`ligi
atalgan. Rossiyaning Tver va Ukrainaning Feodosiya shaharlarida sayyoh
sharafiga haykal o`rnatilgan.
Использованные источники:
