Zamaxshariy
Zamaxshariy
(1075-1144)
Buyuk mutafakkir va tafsirchi olim,
deya tan olingan Abdulqosim Mahmud ibn Umar az-Zamaxshariy 1075-yilning 19-martida
Xorazmning Zamaxshar qishlog`ida tug`ilgan.
Az-Zamaxshariyning yozishicha,
yoshligida otdan yiqilib, bir oyog`i mayib bo`lgach, otasi uni tikuvchilik
kasbini egallashini istagan ekan. Dastlab otasi qo`lida savod chiqargan va juda
chiroyli husnixatga ega bo`lgan Az-Zamaxshariy shaharga, ya’ni Ko`hna Urganch
(Jurjoniya) madrasasida ta’lim olishga qaror qildi. Ke- yinchalik Buxoro va
Xuroson ilm dargohlarida bilim darajasini yanada oshirgan.
Az-Zamaxshariy hayoti davomida
tinmay sayohat qilgan. Sayyoh olim Sharq, xususan, musulmon mamlakatlarini
1100-1122 va 1127— 1139-yillarda ikki marta kezib chiqqan. Olim Xuroson, Eron,
Arabiston, Irok, Yaman, Shom (Suriya) ning Marv, Nishopur, Isfaxon, Bag`dod, Hijoz,
Damashq va Makka shaharlarida bo`lib, asarlari uchun boy manba to`plagan.
1109-yilda Az-Zamaxshariy Bag`dodga
yo`l oldi. U yerda turli adabiyotlarni o`rgangan va mudarrislik qilgan. Bag`dodda
yashagan vaqtida islom olamining taniqdi olimlari bilan ham suhbat bo`ldi. Bu
uning keyingi ijodiga o`z ta’sirini ko`rsatgan. Bag`dodda bir fursat yashagach,
olim Makkaga yo`l oldi va Shom (Suriya), Arabistonning qator shaharlarida va
Yamanda bo`lgan. Manbalarda yozilishicha, olim o`zining ko`plab asarlarini
Makkada yozgan va xuddi shu yerda buyuk olim, deb tan olingan.
Jumladan, dunyo fani rivojiga
qo`shgan hissasiga ehtirom sifatida Az-Zamaxshariy «Jorulloh», ya’ni «Allohning
qo`shnisi», «Ustaz ud-dunya» - «butun olam ustozi», «Faxru Xvarezm» - «Xorazm
faxri» degan faxrli nomlarga sazovor bo`lgan.
1139-yilda olim vatani Xorazmga qaytib, umrining oxirigacha shu yerda
yashagan. Az-Zamaxshariy Ko`xna O`rganchda dafn etilgan bo`lib, XIV asrda
yashab o`tgan taniqli arab sayyohi Ibn Battuta o`zining esdaliklarida
Az-Zamaxshariyning gumbaz tomli maqbarasini o`z ko`zi bilan ko`rgani haqida
yozgan.
Az-Zamaxshariy
sermahsul olim bo`lib, fanning turli sohalariga oid ellikka yaqin asar yozgan,
shulardan yigirma beshtasi bizgacha saqlanib qolgan. Tilshunoslikka oid «Asos
al-baloga» («Suzga ustalik asoslari», «Chechanlik poydevori»), islom olamida
uning 1134 yilda Qur’oni karimga yozgan sharhlarini (tafsir) o`z ichiga olgan
«Al-Kashshof» asarlari juda mashhur. «Al-Kashshof» asari Kur’on tafsiriga oid asarlar
o`rtasida eng mukammali ekanligi sharqshunos va arabshunos olimlar tomonidan tan
olingan. Shu bois mazkur asardan dunyoning turli mamlakatlari dorilfununlarida darslik
sifatida haligacha qo`llanib kelinmoqda.
Mutaxassislarning fikricha, Az-Zamaxshariy
tilshunoslik, adabiyot, geografiya, tarix va boshqa qator fanlarni chuqur o`zlashtirgan
qomusiy olim bo`lgan. Fanning mazkur yo`nalishlarida maktab yaratgan olimning
200 dan ortiq shogirdi bo`lgan. Asarlarini bevosita o`rganib, ilmu fanning
sirlarini egallagan 100 dan ortiq olimlar o`zlarini g`oyibdan
Az-Zamaxshariyning shogirdi, deb hisoblashgan. Til va adabiyot, tafsirga oid
asarlar bilan bir qatorda Az-Zamaxshariy «Asmou al-adviya val jibol» («Vodiy va
tog` ismlari»), deb atalgan mashhur geografik asar ham yozgan. Kitobning
ikkinchi nomi «Kitob al-amkina va al-jibol va al-miyah» («Joylar, tog`lar va
suvlar haqidagi kitob») bo`lib, olim uni o`zi bevosita tashrif buyurgan
shaharlarda olib borgan kuzatishlariga asoslanib yozgan. Asar arab tilida
yozilgan bo`lib, ilk bor 1855-yilda Niderlandiyaning Leyden shahrida nashr
etilgan.
Az-Zamaxshariyning mazkur kitobi Arabiston yarimorolidagi shaharlar,
qishloqlar, maqbaralar, machitlar, ziyoratgohlar, tog`lar, vodiylar, suv havzalari
nomlarining izohi berilgan muhim toponimik qomus, desak xato bo`lmaydi.
Asarning e’tiborli tomoni shundaki, muallif geografik nomlarni alifbo tartibida
bergan, ularning ma’nosi, joylarga nega shunday nomlar qo`yilganligi va shunga
bog`lik qator qiziqarli hikoyalarni keltiradi. Kitobda Falastin, Suriya, Iroq
va Misr kabi malakatlarning nomi tilga olinib, ulardagi shaharlarga oid
ma’lumotlar kiritilgan. Unda O`rta Osiyodagi ba’zi joy nomlari uchrasa-da,
lekin ularning izohi yo`q. Shuning uchun mutaxassislar Az-Zamaxshariyning ushbu
geografik asari tugallanmagan yoki oxirigacha tahrir qilinmagan, deb hisoblaydilar.
Hozirgacha saqlanib qolgan asarlarining umumiy soni va ularning
ahamiyatiga tayangan holda Az-Zamaxshariyni nafaqat islomshunos olim, balki sharq
geografiyasining rivojiga o`zining o`lkan hissasini qo`shgan geograf va
sayyoh-olim, deb aytish mumkin.
Использованные источники:
