Ibn Batuta
Ibn Batuta
(1304-1377)
O`rta asrlarda Sharq mamlakatlarida
yaratilgan ilmiy-geografik adabiyotlar o`rtasida safar janrida, ya’ni
sayyohlarning o`z ko`zlari bilan ko`rib, olgan taassurotlari asosida turli
mamlakatlarni tasvirlagan asarlar muhim o`rin tutadi. Ushbu janrda mahorat
bilan bitilgan dastlabki asarlardan biri «Ibn Fadlonning Volgaga sayohati» 922-yilda
Bag`dodda chop etilgan. Ammo mutaxassislarning fikricha, buyuk arab sayyohi Ibn
Battutaning dunyoning turli mamlakatlariga qilgan sayohatlari natijalarini o`z
ichiga olgan «Mushohada qiluvchilarga qiziqarli shaharlar va turli yurtlarning
mo`jizalari haqida sovg`a» yoki inglizcha nashrida «Ibn Battutaning sayohati»
asari mazkur janrda yaratilgan geografik asarlarning eng mashhuri sanaladi.
Ibn Battuta (to`liq nomi - Abu
Abdulloh Muhammad ibn Abdulloh al-Lavatiy at-Tanjiy) 1304-yilning 24-fevralida
Marokashning Tanja (hozirgi ko`pchilik manbalarda Tanjer) shahrida faqih (islom
huquqshunosi), shayx Abdulloh al-Lavatiy oilasida tavallud topgan. Ibn
Battutaning avlodlari barbarlarning lavat qabilasidan bo`lgani bois, ularning
ismi sharifiga al-Lavatiy nisbasi qo`shib ishlatiladi.
Ibn Battutaning bolalik yillari
haqida juda kam ma’lumotlar saqlanib qolgan. Ammo o`ziga birmuncha to`q
oiladan bo`lgan Ibn Battuta yoshligida madrasada turli fanlardan chuqur bilim
olgan. Otasi uning o`ziga merosxo`r bo`lishi, ya’ni faqixlik lavozimini
egallashi tarafdori edi. Ammo dunyo mamlakatlarini kezish, ular haqida turli
ma’lumotlarni to`plash bo`lajak sayyoh-olimning butun fikru xayolini band
etgandi.
Ibn Battuta 21 yoshga to`lgach,
ya’ni 1325-yilda Makkaga haj safari qilish niyatida yo`lga chiqqan. Haj safari
davomida dunyodagi eng yirik cho`l - Sahroi Kabirni piyoda kesib o`tish vaqtida
boshidan kechirgan mashaqqatlarga qaramay, Ibn Battuta o`z sayohatini davom
ettirishga qaror qildi.
Ushbu sayohati davomida Ibn Battuta
Misr hududini kesib o`tib, kemada Jiddaga borishni rejalashtirgandi. Ammo o`sha
paytlardagi arab qabilalari o`rtasidagi nizolar sayyohni Qohiraga qaytishga majbur
qilgan. Shundan so`ng Ibn Battuta Yaqin va O`rta Sharqning o`sha vaqtlardagi
eng gullab-yashnagan shaharlari Quddus, Damashq, Makka, Basra, Bag`dod va Tabrizda bo`ldi. So`ng
Makkaga qaytib kelib, otasining orzusini amalga oshirgan va bir necha yil faqih
lavozimida ish olib borgan.
Bundan tashqari, sayohati davomida
olgan bilimlari tufayli sayyoh, madrasada dars berish huquqiga ega bo`lib,
Makkadagi ilm dargohlarida mashhur yurtdoshimiz Imom al-Buxoriyning «Al-Jomiy
as-Sahih» deb nomlangan mashhur hadislar to`plami bo`yicha ma’ruzalar o`qigan.
Ammo olimning o`z sayohatlarini yana davom ettirish rejasidan sira-sira voz
kechgisi kelmasdi.
Xullas, 1330-yilda Makkadan yo`lga
chiqqan sayyoh Qizil dengizni kesib o`tib, Yamanning Adan portiga keldi. O`sha
vaqtlarda Yamanda faqat ikkita shahar - Sano (Yamanning hozirgi poytaxti) va
Zabid (hozirda Yamandagi kichik port shahar) birmuncha ko`zga ko`ringan savdo
markazlari edi. Adandan kichikrok kema yollagan Ibn Battuta dastlab Somalida,
so`ng o`sha paytda Afrika sharqidagi eng boy shaharlar sanalgan Mombas va
Kilvada bo`lgan. Sayyohning yozishicha, ushbu shaharlarda uning e’tiborini
tortgan narsa - yerli aholining qora tanli ekanligi edi. Afrika sharqi bo`ylab
sayohatdan qaytish uchun sayyoh Arabiston yarimorolining janubi bo`ylab suzib,
Fors ko`rfaziga kelgan. So`ng Arabiston yarimorolini piyoda kesib o`tib,
Makkaga qaytib keldi.
Sayyohning Rumga (arablar Kichik
Osiyoni shunday atashgan) safari 1332-yilning kishida Alaya portidan
boshlanib, so`ng hozirgi Turkiyaning Antaliya, Ladik, Kunya, Kayseri va Sivas
shaharlari bo`ylab davom etgan. 1333-yilning oxirida sayyoh Qora dengizning
Sinop portida bo`ldi.
Sharq mamlakatlariga sayohat qilish
ishtiyoqida bo`lgan tinib-tinchimas Ibn Battuta yunonlar kemasida Qrimning Kafe
(hozirgi Ukrainaning Feodosiya) shahriga, so`ng Azov dengiziga va u orqali nihoyat,
Shimoliy Kavkazga yetib kelgan.
Kavkazning Pyatigorsk shahrida Ibn
Battuta 1334-yilning mayida Oltin O`rda xoni O`zbekxon tomonidan katta hurmat
bilan qabul qilingan. Tarixchilar o`rtasida Ibn Battutaning Volga
Bulgoriyasiga qilgan safari borasida birmuncha munozarali fikrlar mavjud. Ba’zi
olimlar (I.Xrbek, S. Yanichek) Ibn Battuta Volga Bulgoriyasida bo`lmagan,
chunki XIV asr sharoitida atigi 20 kun ichida ushbu hududga sayohat qilishga
jismonan ulgurmagan bo`lar edi, deb hisoblashadi. Mazkur olimlarning fikricha,
Ibn Battuta Volga Bulgoriyasiga safari haqidagi ma’lumotlarni uning o`zi yoki
asarlarini ko`chirgan kotibi Ibn Juzay tomonidan Abul Jubayr va Abul Fid kabi
boshqa arab sayyohlari asarlaridan olingan bo`lishi mumkin.
Nima bo`lganda ham, sayyoh Oltin O`rda
xoni xizmatkorlari bilan birga Xoji-Tarxonga (hozirgi Rossiyaning Astraxan
shahri) sayohat qilib, u yerdan O`zbekxonning rafiqasi, Vizantiya imperatori
Andronik III ning qizi Boyalun-xotinni o`z otasi huzuriga kuzatib borish
sharafiga muyassar bo`lgan. Vizantiya poytaxtida bir oycha bo`lib, 1334-yilning
noyabr oyi o`rtalarida sayyoh yana Volgaga, Oltin O`rda xonligi poytaxti
Saroy-Berkaga qaytib kelgan.
1334-yilning oxirida sayyoh Oltin O`rdani
tark etib, xorazmlik savdogarlar karvoni bilan birga O`rta Osiyo tomon yo`l
oldi. Ibn Battutaning yozishicha, u qo`shilgan savdo karvoni Oltin O`rdadan
Xorazmgacha o`ttiz kun yo`l yo`rgan. Karvon kuniga ikki marta – Quyosh tig`i qizdirganda
va qorongi tushganda to`xtagan. Karvonning dam olish uchun to`xtash vaqti esa
dukkaklilardan (nuxat, mosh, loviya) sho`rva tayyorlashga qancha vaqt talab
etilsa, shuncha edi. Ibn Battuta savdogarlar karvonida doim quritilgan go`sht
bo`lishi va uni sho`rvaga solib, qatiq qo`shib ichilgani haqida yozgan. Ko`zlangan
manzilga tezroq yetib borish maqsadida har bir sayyoh ovqatlanish va hatto,
uxlayotgan vaqtida ham aravalarda harakatlanishda davom etgan. Ibn
Battutaning 1334-1349-yillarda 15 yil davom etgan eng uzoq sayohatining asosiy
qismi shu tariqa boshlangan.
O`rta Osiyoda Ibn Battuta yirik
savdo markazlari hisoblangan O`rganch, Buxoro, Naxshab (Qarshi) va Samarqand
shaharlariga sayohat qilib, ularning O`rta asrlardagi hayoti to`g`risida
qimmatli ma’lumotlar to`plashga muvaffaq bo`ldi. O`rganchda sayyoh Oltin O`rda
xonligining qudratli no`yoni Qutlug` Temur tomonidan katta hurmat bilan qabul
qilingan. Sayyoh Xorazmda birmuncha uzoqroq vaqt bo`lib, bu yerdagi aholining
turmush tarzi, xonlarning hayoti va ziyoratgoh joylari haqida qimmatli
ma’lumotlarni yozib qoldirgan. Ibn Battuta Xorazm xalqi haqida o`z
esdaliklarida shunday yozadi: «...butun dunyoda xorazmliklardan xushfe’lroq,
xorijliklarga nisbatan oliyhimmat va mehmondo`st kishilarni men hali
uchratganim yo`q...».
Ibn Battuta Amudaryo to`g`risida ham qimmatli ma’lumotlarni yozib
qoldirgan: «...Xorazm ortidan jannatdan boshlanuvchi to`rtta daryoning biri Jayhun
(hozirgi Amudaryo) oqadi. Bu daryo xuddi Itil (hozirgi Volga daryosi)
daryosiga o`xshash - qishda muzlaydi va shunda odamlar uning ustidan yurishlari
mumkin. Daryo besh oycha muz bilan qoplangan bo`ladi. Muzning erish vaqtida
uning ustidan yo`rgan odamlarning ba’zilari cho`kib ketib, halok bo`ladi. Yoz
kunlarida daryo bo`ylab kemalarda Termizgacha suzib borib, u yerdan bug`doy va
arpa olib kelinadi. Buning uchun o`n kun vaqt kerak bo`ladi...».
Sayyoh Xorazm qovunlarining butun
dunyoga taralgan dongi haqida shunday yozadi: «Dunyoning (musulmon dunyosi
nazarda tutilgan) Sharqida ham, g`arbida ham Buxoro qovunlaridan tashqari
Xorazm qovunlariga teng keladigani yo`q... Uning po`sti yashil, mag`zi qizil,
juda shirin va shu bilan birga qattiq. Shunisi qiziqarliki, uni bo`laklarga
bo`lib, xuddi bizda quritilgan anjirni tayyorlaganlari kabi Quyoshda quritib,
savatlarga solib, Xorazmdan Hindiston va Xitoyning uzoq shaharlariga olib
boradilar. Barcha quritilgan mevalar ichida unga teng keladigani yo`q..».
Ibn Battuta Xorazm tuprog`ida
yashab o`tgan mashhur mutasavvuf sufiylarning ziyoratgohlari haqida hurmat
bilan yozgan. Sayyohning xabar berishicha: «...Xorazmga kiraverishda islom
olamida mashhur tabarruk zotlardan biri shayx Najmiddin al-Kubro kabri yonida
barpo etilgan zaviya (Muqaddas joylarda darveshlar va ziyoratchilar uchun ko`rilgan
maxsus bino, xonako) mavjud... Shahardan tashqarida mashhur olim, imom Abul Qosim
Maxmud ibn Umar az- Zamaxshariyning dahmasi joylashgan bo`lib, uning ustiga maqbara
ko`rilgan...».
Xorazmdan 18 kun yo`l yo`rgan Ibn
Battuta Buxoroga keldi. Uning Buxoro haqida qoldirgan ma’lumotlari haqida
olimlar o`rtasida turli munozaralar mavjud. Chunki sayyoh bu shahar haqidagi
ma’lumotlarni birmuncha buzib tasvirlagan, degan fikrlar bor. Buxorodan keyin
sayyoh Naxshab (hozirgi Qarshi) shahriga yo`l olib, uning sultoni Tarmashirin
haqida qator ma’lumotlarni yozib qoldirgan.
Ibn Battuta Naxshabdan keyin
Samarqandga qilgan safari taassurotlari haqida ham to`lqinlanib yozgan. Uning
yozishicha: «...men Samarqandga yo`l oldim. Bu eng yirik va go`zal shaharlardan
biridir. U Vodiy al-Kassarin (Zarafshon daryosi) qirg`og`ida joylashgan bo`lib,
ushbu daryodan charxpalaklar yordamida bog`larga suv olinadi. Shahar aholisi
kechki namozdan keyin ushbu daryo bo`yiga sayr va o`yin-kulgi qilish uchun yig`ilishadi.
Bu yerda o`tirish uchun taxtasupalar hamda meva va boshqa yeguliklar sotish
uchun rastalar bunyod etilgan...».
Samarqandda bunyod etilgan turli
me’moriy obidalarni sayyoh shunday ta’riflagan: «... Daryo (Zarafshon) qirg`og`ida
o`lkan saroy va binolar qad ko`targan va ular Samarqand ahlining naqadar usta
me’morligidan dalolat beradi... Bu yerda shahar devori yoki darvozalari yo`q.
Shahar ichida bog`lar juda ko`p. Samarqand ahli xorijliklarga nisbatan fe’li
keng va mehmondo`st kishilardir...».
Ibn Battuta Samarqanddan keyin
Termizda Amudaryoni kechib o`tib, Xurosonning Balx shahriga keldi. 1333-yilning
yozini Ibn Battuta shimoli-sharqiy Eron va Afg`oniston bo`ylab sayohat qilish
bilan o`tkazgan va Nishopur, Mashhad, Jom, Bistom va Kobul shaharlarida
bo`lgan. Hindikush tog`laridan oshib o`tgan sayyoh savdo karvoni bilan G`azna
orqali Hindistonga yo`l olgan va nihoyat, 1333- yilning sentyabr oyida u Hind daryosini kechib o`tib, bir umr orzu qilgan mamlakati Hindiston tuprog`iga yetib kelgan.
Dehli sultonligida Ibn Battuta
sulton Muhammad Tug`loq xizmatiga kirgan. Sayyoh Hindistonda sakkiz yil yashab, dastlab qozi, so`ng faqix
lavozimlarida faoliyat olib borgan.
1342-yilning yozida Ibn Battuta
Hind sultoni elchisi sifatida Xitoyga sayohat qildi. Ibn Battutaning Xitoy
to`g`risida yozib qoldirgan ma’lumotlari uncha aniq bo`lmagani bois, ba’zi
mutaxassislar sayyohning ushbu mamlakatga sayohatiga birmuncha shubha bilan qarashadi.
Xitoyda bir qator sarguzashtlarni boshdan kechir- gach, Ibn Battuta Sharqiy
Osiyodagi Kanton bandargohiga yetib kelgan. U yerdan sayyoh Malayziya va
Bengaliya orqali Hindistonga, so`ng dengiz yo`li bilan Tunis va Italiyaning
Sardiniya oroli orqali 1349-yilda Marokashga qaytib keldi.
Hindiston va Xitoydagi elchilik
tajribasining natijasi ularoq, Ibn Battuta 1350-1351-yillarda Marokash sultoni
tomonidan Granadaga (hozirgi Ispaniyaning Andalusiya provinsiyasi hududidagi
shahar) diplomatik missiya bilan tashrif buyur- gan. Ushbu sayohati davomida
sayyoh o`sha vaqtlardagi Granada va Andalusiyaning hayoti to`g`risida qimmatli
ma’lumotlarni yozib qoldirgan.
1352-yilda tinib-tinchimas sayyoh
yana yo`lga otlanib, bu safar Afrikani o`rganishni o`z oldiga maqsad qilib qo`ydi.
Sayohatni qamroviga ko`ra Ibn Battutaning eng yirik ekspeditsiyalaridan biri,
deyish mumkin. Mali mamlakatiga yo`l olgan sayyoh Sahroi Kabirni piyoda kesib
o`tgan. Sahrodagi taassurotlaridan eng yorqini sifatida sayyoh ushbu hududda
yashaydigan aholining tuz va tuya terilaridan qurilgan uylari haqida yozgan
edi. Yo`l birmuncha mashaqqatli va xatarli bo`lishiga qaramasdan, Ibn Battuta
Sahroi Kabirni muvaffaqiyatli kesib o`tib, Afrikaning Mali davlatiga yetib
kelgan. Ushbu mamlakatning eng boy shaharlaridan biri Timbuktuda bo`lgan
sayyoh, bu yerda mahalliy xoqon Sulaymon tomonidan katta ehtirom bilan qabul
qilingan.
1354-yilning boshida Ibn Battuta
Afrika safaridan Marokashga qaytib kelgan va marinidlar sultoni Ibn Inonning
buyrug`iga binoan o`zining barcha sayohatlari haqidagi taassurotlarini
granadalik olim shayx Ibn Juzayga so`zlab berdi. 1355- yilning dekabrida Ibn
Juzay Ibn Battutaning esdaliklarini umumlashtirishni tugallagan. Bu bilan Ibn
Juzay Marko Poloning Sharq mamlakatlariga sayohatiga oid esdaliklarini yozib
olgan Rustikano kabi tarixda yorqin iz qoldirgan.
«Ibn Battutaning sayohati» kitobi sayohat
janrida bitilgan mumtoz asardir. Sayyohning Mali, Markaziy va Shimoliy Afrika,
Saudiya Arabistoni, Suriya, Livan, Falastin, Qrim, Kavkaz, Oltin O`rda, O`rta
Osiyo, Afg`oniston, Xitoy va Hindiston haqidagi esdaliklari ushbu
hududlarning O`rta asrlardagi hayoti to`g`risidagi qimmatli tarixiy manba
hisoblanadi.
Hisob-kitoblarga ko`ra, o`zining 28
yillik sayohatlari davomida Ibn Battuta dunyoning uch qit`asidagi bir necha
yuz shaharlarda bo`lib, 120 ming kilometrdan ortiq masofani bosib o`tgan.
Bunday masofani esa hozirgi vaqtda bosib o`tishga har qanday tadqiqotchi hatto,
zamonaviy texnika vositalaridan foydalangan taqdirda ham qodir bo`lavermaydi.
Sayyoh o`zi borgan yerlarning o`sha
davrdagi hayotini iloji boricha to`laqonli va haqqoniy tarzda yoritishga
harakat qilgan. Shuning uchun ham uning esdaliklari juda ommabop bo`lib, 1818-yilda
lotin, 1829-yilda ingliz, keyinchalik esa dunyoning boshqa ko`pgina tillariga
tarjima qilingan.
Olim 1377-yilda 74 yoshida vafot
etgan. O`rta asrlardagi hayotini tadqiq etish borasidagi cheksiz xizmatlari
bois, Ibn Battuta bilan nafaqat marokashliklar, balki butun musulmon
mamlakatlari ahli faxrlanadi. Shu bois, buyuk sayyohning nomi turli ob’ektlarda
abadiylashtirilgan. Jumladan, Birlashgan Arab Amirliklarining Dubay shahridagi
eng yirik savdo markazlaridan biriga Ibn Battuta nomi berilgan. Savdo markazi
bir vaqtlar sayyoh borgan yerlar: Andalusiya, Shimoliy Afrika, Eron, Xitoy va
Hindiston nomlari bilan atalgan. Savdo markaziga kiraverishda esa Ibn Battutaning
katta portreti o`rnatilgan bo`lib, tagida arab va ingliz tillarida sayyoh
to`g`risida ma’lumotlar yozilgan.
Qur’oni Karimni rus tiliga tarjima
qilgan rus arabshunos olimi I.Krachkovskiy sayyohning geografik bilimlarni
rivojlantirishdagi hissasi haqida shunday yozgan: «Mashhur Ibn Battuta barcha
musulmon mamlakatlarini aylanib chiqqan oxirgi buyuk sayyoh va universal
geograf-amaliyotchi edi. Uning sayohati... hali ham ehtirom bilan tilga
olinadi... O`rta asrlardagi Oltin O`rda va O`rta Osiyo haqidagi biror-bir ilmiy ishni Ibn Battutaga murojaat qilmasdan
bajarishning iloji yo`q...». Taniqli nemis geografi R.Xennigning fikricha, «XIV
asrda yashagan marokashlik Ibn Battuta qadimgi dunyo va o`rta asrlar bilgan
sayyohlarning eng buyugi sifatida tan olinishi lozim».
Использованные источники:
