Idrisiy
Idrisiy
(1100-1165)
Yer sharining birinchi ming yillik
boshlaridagi holati, undagi asosiy geografik ob’ektlar tasvirlangan
xaritalarni bir qator olimlar tuzishga muvaffaq bo`lgan. Ammo ular orasida o`zi
sayohat qilib, ko`rgan-kechirganlarini matnga va xaritaga tushirgan sayyoh-olimlar
esa sanoqli. Ana shunday olimlardan biri 1100-1165 yillarda yashab ijod qilgan
arab geografi Al-Idrisiydir.
Al-Idrisiy (to`liq nomi - Abu
Abdulloh Muhammad ibn Abdulloh ibn Idris al-Hammudiy al-Hasaniy) Marokashning
Seut shahrida tavallud topgan. Kordovada (Ispaniya) turli fanlardan, ayniqsa,
Yer haqidagi tabiiy fanlardan chuqur bilim olgan. Sayohat qilishga ishtiyoki
kuchli bo`lib, 16 yoshidayoq Kichik Osiyoga safar qilgan.
Mutaxassislarning fikricha,
Al-Idrisiy Yevropa bo`ylab sayohat qilib, bu qit`adagi ba’zi mamlakatlarning
XI-XII asrlardagi hayoti to`g`risida qimmatli ma’lumotlar qoldirgan dastlabki
arab olimlaridan sanaladi. Marokashning Janubi-Yearbiy Yevropaga geografik jihatdan
yaqinligi bois sayyoh 1120-yillar davomida Portugaliya, Fransiya, Angliya,
Shotlandiya, Irlandiya va G`arbiy Germaniyaga bir necha bor sayohat qilgan.
Shuningdek, sayyoh Polsha, Bolgariya, Vizantiya, Bolqon yarimoroli, Shimoliy
Afrika va Sharqiy Yevropadagi boshqa ba’zi davlatlar haqida boy geografik
ma’lumotlar to`pladi.
1138-yilda turli mamlakatlarga sayohat
qiluvchi olimlarni qo`llab-quvvatlovchi va ularning safar taassurotlarini
umumlashtirib, kitob tarzida chop ettirishga yaqindan ko`mak beruvchi Sitsiliya
qiroli Rojer II ning taklifiga binoan Al-Idrisiy Palermo shahridagi qirol
saroyiga keldi. Rojer II nafaqat turli mamlakatlarda bo`lgan sayyohlar bilan suhbat
qurishni xush ko`rar, balki atrofdagi qator davlatlarga o`z sayyohlarini
yuborib, ularga yaqin hududlardagi hayot va ayniqsa, xo`jalik hamda harbiy salohiyat
to`g`risida ma’lumotlar to`plashni topshirar edi.
Al-Idrisiyning yozishicha,
Sitsiliya qiroli bir guruh olimlarga Yerning mukammal tasviri tushirilgan
xaritasini kumushdan yasash va shu asosda qog`oz xaritalar chop etishga farmon
bergan. Rojer II shuningdek, Al-Idrisiyga grek va arab geograflarining Yer
haqidagi tasavvurlarini umumlashtiruvchi ilmiy asar yaratishni buyuradi. Shu
tariqa Al-Idrisiy «Nuzxat al-mushtaq fixtiraq al-afaq» yoki boshqacha qilib
aytganda «Kitab ar-Rujariy», ya’ni «Rojer kitobi», deb nomlangan mashhur
asarini 1154-yilning boshida yozib tugatdi. Al-Idrisiy boshchiligida yaratilgan
Yerning tasviri tushirilgan xarita mazkur kitobga ilova qilinadi.
«Rojer kitobi» Al-Idrisiyning
shaxsiy sayohatlari natijalari, ko`plab savdogarlar, sayyohlar va ma’lumot to`plash
uchun Sitsiliya qiroli tomonidan turli mamlakatlarga yuborilgan kishilarning
taassurotlarini o`z ichiga olgan. Kitobning kirish qismida Al-Idrisiy
foydalangan asosiy manbalar sifatida Ptolomey, Oroziy, Al-Yakubiy, Al-Maksudiy
va Al-Jayxoniy kabi qator mualliflar nomini eslatib o`tadi. Asarda G`arbiy
Afrikadan to Xitoygacha bo`lgan hududlar to`g`risida keng ma`lumotlar
keltirilgan. Ayniqsa, sayyohning Shimoliy va Markaziy Afrika, Pireney
yarimoroli, Sitsiliya, Italiya, Fransiya, Shotlandiya, Irlandiya, Germaniya,
Polsha, Bolgariya va Kichik Osiyo to`g`risidagi ma’lumotlari juda qimmatlidir.
Al-Idrisiy ushbu hududlarning bir-biridan uzoqligi, gidrografiyasi, savdo va
madaniy markazlari, u yerda yashayotgan aholining urf-odatlari, taomlari,
kiyinishi va asosiy mashg`ulotlari haqida qiziqarli xotiralarni yozib
qoldirgan.
Al-Idrisiy o`zining mashhur asarida
Yer sharini yettita iqlimga (zonaga) bo`ladi va ulardan har biri g`arbdan Sharqqa
qarab yana 10 ta zonaga ega. Shunisi qiziqarliki, «Rojer kitobi»ga kirgan 70 ta
bo`limdagi matnga 70 ta xarita ilova qilingan. Nemis geografi K.Millerning
hisoblab chiqishicha, Al-Idrisiyning asaridagi matnda 6000 dan ziyod, ilova
qilingan xaritalarda esa 2500 dan ortiq geografik ob’ektlar nomi zikr etilgan.
Mutaxassislarning fikricha,
xaritalarda kenglik va uzoqlik tushunchalari unchalik hisobga olinmagan. Shu
bois, arab kartografiyasining xaritalarda geografik koordinatalar bo`lmagan
so`nggi uchinchi bosqichi Al-Idrisiy nomi bilan bog`liq, deb aytish mumkin.
Al-Idrisiyning bizgacha yetib kelgan asarining eng qadimgi qo`lyozmasi,
shuningdek, Yer xaritasining nusxasi 1300 yilda ko`chirilgan bo`lib, Parij
kutubxonasida saqlanmoqda.
Yaratgan asarining o`sha davrda
katta ilmiy qimmatga ega bo`lganiga qaramasdan, arab geografining ishlari
XII—XIII asrlarda lotin tilida ijod qilgan yevropalik mualliflar uchun
noma’lumligicha qolgan. XVI asrga kelib «Rojer kitobi»ning Yevropa
mamlakatlarida chop etilishi tufayligina Al-Idrisiy eng taniqli arab
geograflaridan biriga aylangan. Uning mashhur asari 1592-yil Rimda arab tilida
chop etilgan va xuddi shu nashr 1619-yilda lotin tiliga tarjima qilingan.
1836-1840-yillarda esa «Rojer kitobi» fransuz tilida nashrdan chiqdi. Olim
asarining to`la nashri faqatgina XX asrda kitobxonlar va ilmiy jamoatchilik hukmiga
havola etilgan.
Marokashliklar ilk o`rta asrlar
geografiyasining rivojiga katta hissa qo`shgan Al-Idrisiydek yurtdoshlari
borligi bilan faxrlanishadi. Shuning uchun ham Marokashdagi Al-Xusaym shahridagi
aeroport mashhur sayyoh va geograf nomi bilan atalgan.
Использованные источники:
