Janubi-g`arbiy Osiyo mamlakatlari
Hududi, siyosiy xaritasi, geografik o`rni Janubi-g'arbiy Osiyo mintaqasi
tarkibiga Yaqin va O'rta Sharq hamda Kavkazortining 20 mamlakati kiradi.
Davlatlar soniga ко`rа mintaqa Osiyodagi
eng yirik subregiondir.
Janubi-g'arbiy Osiyoning maydoni 7 mln. kv. km. dan,
aholisi esa 361 mln. (2013-yil iyul oyiga nisbatan) kishidan ortiqdir.
Janubi-g'arbiy Osiyo hududi shimoliy va sharqiy
lomonlarida materikka tutashgan, g'arbiy va janubiy tomonlarida esa katta
masofada dengizlar bilan o‘ralgan. Undagi Armeniya, Afg'oniston va Ozarhayjondan
tashqari - boshqa barcha mamlakatlarning dunyo dengizlariga chiqa olish
imkoniyatlari Janubi-g'arbiy Osiyo IGO'ning qulayligini ta’minlaydi.
Janubi-g’arbiy Osiyoda maydoni va aholisi ko‘pligiga ko'ra Eron, Turkiya,
Saudiya Arabistoni, Iroq yirikvaaksincha, Baxrayn, Kipr, Qatar kichik
mamlakatlari hisoblanadi, Isroil Kipr, Turkiyaiqtisodiy jihatdan imkoniyatlau
yaxshi va aksincha, Yaman, Afg'oniston nochor mamlakatlar qatorida turadi.
Shuningdek, Fors qo'ltiqbo'yi mamlakatlari neft qazib chiqaradigan va undan
katta daromad oladigan davlatlardan sanaladi.
Mintaqa hududining tabiiy
sharoiti va tabiiy resurslari xilma-xil va hududiy jihatdan katta tafovutlaiga
ega. Mintaqaning o`rta va janubiy kengliklaridagi qaqrab yotgan keng
hududlardan esa faqat tuya va mayda mollar yaylovi sifatida foydalaniladi.
Janubi-g'arbiy Osiyoning
mineral resurslari - xilma-xil qaziima boyliklardan: xrom (Turkiya), polimetall
rudalari (Eron va Turkiya), fosforit va kaliy tuzlari (Isroil, lordaniya)
kabilarning anchagina zaxiralari bor. Ammo mintaqaning asosiy boyligi neft va
tabiiy gazdir. Fors qo'ltiqbo'yi mamlakatlarining
yer bag'rida jahon neft zaxiralarining 2/3 qismi to'plangan. Neft zaxiralarining hajmi
bo'yicha jahonning birinchi «beshligini» Saudiya Arabistoni, Quvayt, Iroq, Eron
va Birlashgan Arab Amirliklari davlatlari tashkil qilishining o'zi qo'ltiqbo'yi
mamlakatlarining bu masaladagi mavqeyi naqadar yuqori ekanligini ko'rsatadi.
Shu bilan birga, mintaqa
mamlakatlari ishlov beriladigan yer va suv resurslariga juda kambag'al
ekanligini ham ta kidlamoq kerak.
Mintaqa aholisi, asosan,
tabiiy o'sish hisobiga ancha tez ko`paymoqda Gruziya, Armaniya, Isroil va
Kiprni hisobga, olmaganda, mintaqa mamlakatlari aholisi o'rtasidagi tug'ilish
ko'rsatkichlari jahondagi eng yuqori darajalar (25-30 promille) ni tashkil
qiladi.
Aholisi soniga ko'ra mintaqa
mamlakatlari turlicha kattalikka ega. Eron, Turkiya va Iroq mamlakatlarida mintaqa
ahonsining salkam yarmidan ko`pi yashaydi.
Mintaqa mamlakatlari bo ylab
aholining joylashishida ham katta tafovutlar mavjud. O'rtacha har 1 kv.km.
maydonga 52 kishidan to'g'ri kelgani holda, aholi nisbatan zich yashaydigan O‘rtayer, Qora va
Kaspiy dengizbo‘ylarida, tog' oralig'i vodiylari va suv bilan ta’minlangan
vohalarda o'rtacha zichlik 50-100 kishidan (atlasga qarang) to g'ri keladi.
Baland tog'li va janubiy cho'l hududlarida esa aholi ancha siyrak joylashgan -
1 kv. km. maydonda 1-10 kishi yashaydi Aholining aksariyat qismi o'troq holda
sanoat, dehqonchilik va transport sohalarida xizmat qilsa, Arabiston yarim
oroli, Eron va Afg'onistonnnig tog'li cho'llarida millionlab kishilar hamon o'z
chorva mollari izidan ko'chmanchilik qilishadi.
Janubi-g'arbiy Osiyoda aholining urbanizatsiya
darajasi 70 % dan yuqori. Shahar aholisining salmog'i ko'pchilik mamlakatlarda 50-55
% dan oshmagani holda, Isroilda va iqlimi juda qurg'oqchil Quvayt, Baxrayn, Qatar
kabi mamlakatlarda bu ko'rsatkich 91-98% ni tashkil qiladi.
Janubi-g'arbiy Osiyo aholisining milliy-etnik
tarkibi juda murakkab. Unda bir millatli (ko'pchilik Arab davlatlari) hamda
ko'p millatli (Afg'oniston, Eron Iroa. Turkiya) mamlakatlar mavjud bo'lib,
ularda ko'proq arab, fors, turkiy, yahudiy tillarida so`zlashuvchi xilma-xil
milliy guruhlar yashaydilar.
Janubi-g'arbiy Osiyo mamlakatlari davlat tuzumiga
ko'ra ham ancha xilma- xillikka ega. Agar Sauuiya Arabistomda teokratik mutlaq
monarxiya, Qatar
va Ummonda mutlaq monarxiya, Baxrayn, Iordaniya va Quvaytda konstitutsion
monarxiya, Birlashgan Arab Ariurliklanda har 5 yilga saylab qo`yiladigan
federativ monarxiya siyosiy boshqaruv tartibi mavjud bo'lsa, mintaqaning boshqa
davlatlarida boshqaruvning respublika siyosiy tuzumi faoliyat ko'rsatmoqda.
Xo`jaligi, transporti va ichki tafovutlari
Janubi-g'arbiy Osiyo mamlakatlarining ko'pchiligi
yaqin agrar-industrial iqtisodiyotga ega. Ammo mamlakatlar xo'jaliklarining
rivojlanish darajasida anchagina farqlar ham mavjud. Ayrim mamlakatlarda ko'p
tarmoqli industrial ishlab chiqarish tashkil qilingan bo‘lsa (Isroil, Turkiya,
Kipr), boshqa guruh mamlakatlar, asosan, bir-ikki tarmoq - neft qazib chiqarish va uni qayta
ishlash sanoati (Fors qo itiqbo'yi davlatlari) asosida jahonning eng serdaromad
davlatlari qatorida turadi. Boshqa mamlakatlardan Eron ko`p tarmoqli ilg`or
iqtisodiyotni barpo qilish yo`lida ildam qadamlar qo`yayotgan bo`lsa,
Afg`onistonda ishlab chiqarishning barcha sohalarida qoloqlik hukm surmoqda. Lekin
asosiy guruh mamlakatlar (Livan, Iordaniya, BAA, Turkiya, Kipr, Isroil, Saudiya
Arabistoni, Bahrayn, Iroq) xalqaro turizmni YIM ishlab chiqarishdagi asosiy
tarmoq sifatida tez suratlarda rivojlantirmoqda.
Sanoati. Janubi-g'arbiy Osiyo mamlakatlarining asosiy
undiruvchi sanoat tarmog'i, shubhasiz, neft qazib chiqarish va uni qayta
ishlashdir. Fors qo'ltig`i mamlakatlarida mazkur sanoatning naqadar katta
ahamiyatga egaligini quyidagi ko`rsatkichlar ham bildiradi: agar jahonda bir
yilda har bir aholi jon boshiga 0,5 t dan neft qazib chiqarilayotgan bo'lsa, bu
mamlakatlarda ushbu ko'rsatkich 3,3 ming t. dan ko'proqni tashkil qilmoqda.
Ushbu mamlakatlarda 2012-yilda jami 1150 mln. tonnaga yaqin neft qazib olindi.
Tabiiyki, qazib chiqarilayotgan neftning katta qismi xomashyo holatida
eksportga, birinchi navbatda, G'arbiy Yevropa, Yaponiya va AQSHga yuboriladi. Shu
bilan birga, BAA, Saudiya Arabistoni, Quvayt, Eron kabi mamlalatlarda yirik
neftni qayta ishlash korxonalari ham tobora ko'plab qurila boshlandi. Hoziigi
vaqtda Fors qo'ltiqbo'yi mamlakatlarida jami 500 mln. t gacha neft qayta ishlanmoqda.
Bu qazib chiqarilayotgan neftning 45 %i demakdir. Asosan, Sharqiy Afrika va Janubiy Osiyo ajnabiy yo`llanma
ishchilari xizmat qilayotgan bu tarmoq Saudiya Arabistoni, Eron, Quvayt, BAA
kabi mamlakatlar eksportining 90-95 foizini ta’minlanmoqda.
Ishlov beruvchi sanoat ko'proq
Turkiya, Isroil, Eron, Kavkazorti respublikalarida tarkib topgan. Ularda
qadimiy sanoat tarmoqlari - yengil (to'qimachilik) va oziq-ovqat sanoatlari
bilan bir qatorda ko'pgina og'ir sanoat tarmoqlari ham nisbatan yaxshi rivojlangan.
Metallurgiya Turkiya, Gruziya va Eronda, mashinasozlik Turkiya va Isroilda,
kimyo sanoati Turkiya, Ozarbayjon va Eronda katta o'rin tutadi.
Fors qo'ltiqbo'yi mamlakatlarida neft va tabiiy gaz asosida
issiqlik elektr energiyasi, neft kimyosi tarmoqlari tez rivojlanmoqda.
Mintaqaning deyarli barcha mamlakatlari sanoatida yengil va oziq-ovqat sanoati
eng katta ahamiyatga egadir. Mamlakatlarning yengil sanoatida to’qimachilik,
ayniqsa, jun va charmdan tayyor ust-bosh kiyimlari va trikotaj ishlab chiqarishning
o‘rni katta. Bunda milliy hunarmandchilik (gilam to'qish, kashtachilik
mahsulotlari, metall buyumlari) ayniqsa, Eron, Turkiya, Kavkazorti
respublikalarida yaxshi rivojlangan.
Qishloq
xo'jaligi Janubi-g‘arbiy Osiyo
mamlakatlarining iqtisodiyotida muhim o'rin tutadi. Bi.oq, bu tarmoq aksariyat
mamlakatlar aholisini oziq-ovqat mahsulotlari bilan yetarli ta’minlay olmaydi. Suv
tanqisligi ana shunday oqibatlarni asosiy sababchisidir. Hozirgi ilg'or gidrotexnika
usullaridan Isroil (tomchilatib sug'orish), Suriya, Iroq (Frot daryosi
suvlaridan sug'orishda foydalanish), Saudiya Arabistoni, Quvayt (dengiz suvini
chuchuklashtirish) mamlakatlaridaguia ma’lum darajada foydalanilmoqda.
Qishloq xo'jaligining asosiy
tarmog'i dehqonchilik Turkiya, Kipr, Livan, Isroil va Kavkazorti
respublikalarida, chorvachilik esa arab davlatlarida rivojlangan.
Asosiy oziq-ovqat ekinlari
bo'lgan donli ekinlardan: bug'doy, arpa, makkajo'xori, sholi, tariq ko'proq
Turkiya, Eron, Suriya, Iroq, Afg'onistonda ekiladi. Texnik ekinlardan: paxta,
moy beruvchi ekinlar Turkiya, Suriya, Iroq, Ozarbayjon, Eronda, qandlavlagini
Turkiya, Kavkazorti respublikalarida ekish ahamiyatli.
Janubi-g'arbiy Osiyo
mamlakatlarida transport nisbatan yaxshi rivojlanmagan. Eng ommaviy transport
hisoblanadigan temiryo'l transporti, asosan, Turkiya, Eron, Kavkazorti
Respublikalari uchun ahamiyatli. Shu bilan birga, Afg'oniston va ko'pgina Arab
mamlakatlarida temiryo'llar umuman yo'q. Avtomobil transporti ham Turkiya,
O'rtayer dengizbo'yi va Kavkazorti mamlakatlari hamda arab arab davlatlarida
tez rivojlanmoqda. Dengiz transporti esa ma’lum darajada Eronda, Turkiyada
ahamiyatliroq. Boshqa davlatlarda esa ular dengiz bo'yida joylashgan
bo'lishlariga qaramay, bu transport tarmog'i juda kuchsiz.
Janubi-g'arbiy Osiyo
mamlakatlari iqtisodiy rivojlanish xususiyatlariga ko'ra ko'p tarmoqli va tor
ixtisosli mamlakatlar guruhlariga bo'linadi. Ko'p tarmoqli mamlakatlar guruhi
mintaqaning shimoli va shimoli-g'arbida joylashgan Turkiya, Isroil, Eron,
Livan, Kipr, Suriya, Iroq hamda Kavkazorti respublikalaridan tashkil topgan.
Ularda ishlov beruvchi sanoat ko'proq rivojlangan. Qishloq xo'jaligi va
transport ham nisbatan yaxshi iqtisodiy ko‘rsatkichlarga ega. Har bir
mamlakatda yaxshi rivojlangan rayonlar bilan birga ancha sust rivojlangan
hududlar ham mavjuddir.
Использованные источники:
