Orol tabiiy geografik okrugi
Orol tabiiy
geografik okrugi Turon tekisligining markaziy qismida, Ustyurt okrugi bilan
Qizilqum okrugi orasida joylashgan. U shimolda Qozog‘iston bilan, janubi
sharqda Qizilqum, janubda Quyi Amudaryo, g‘arbda Ustyurt okruglari bilan chegaralanadi.Tabiiy
geografik o‘rganilish va paydo bo‘lish tarixi. Orol va Orolbo‘yi haqidagi
dastlabki ma’lumotlarni miloddan avvalgi II asrda yashagan geograf Klavdiy
Ptolemey yozib qoldirgan. U tuzgan „Dunyo xaritasi"da hozirgi Orol dengizi
o‘rnida „Oks" ko‘li tasvirlangan. IX asrda yashagan arab olimi Ibn Xurdodbex
Amu-Sirdaryo „Kurdor" ko‘liga quyilgan desa, X asrda yashagan Al-Mas’udiy
hozirgi Orol ko‘lini „Jurjoniya", Beruniy esa „Xorazm" ko‘li deb atagan.
Fransuz geografi Delil 1723-yili tuzgan xaritasida Orol botig‘ida joylashgan
suv havzasini birinchi marta „Orol" deb nomlagan.
Orol
dengizining tubi tektonik harakatlar ta’sirida cho‘kishi natijasida paydo
bo‘lgan. Orol cho‘kmasining ilk Amudaryo va Sirdaryo suvi bilan to‘lishi
eramizdan avvalgi 1-ming yillikning birinchi yarmida ro‘y bergan. So‘ngra
tabiiy omillar ta’sirida (Amudaryo va Sirdaryo suvining ko‘payib, ozayib
turishi ta’sirida) Orol dengizi suv sathi goh pasayib, goh ko‘tarilib turgan.
So‘nggi 200 yil (1961-yilga qadar) ichida Orol dengizining suv sathi uch marta
ko‘tarilib, ikki marta pasaygan.
Orol suv
sathining pasayishi va uning salbiy oqibatlari. Orol havzasida 1961-yildan
boshlab sug‘oriladigan yerlar maydonining muttasil ravishda ortib borishi, suv
omborlar barpo etilishi, shaharlar va sanoat obyektlarining ko‘payishi, aholi
sonining o‘sishi natijasida Amudaryo va Sirdaryo yil sayin Orolga kam suv quya
boshladi, aksincha, ko‘l yuzasidan bug‘lanish miqdorining ortib borishi
oqibatida ko‘l suv sathi pasayib, asosiy qismi quruqlikka aylandi.
2005-yildan
so‘ng Orolga Amudaryo suvining yetib bor- masligi oqibatida 50 ming km 2 qismi quruqlikka aylanib, eol qum relyefi
shakllanib, ko‘l qismida tiрik sho‘rxoklar mintaqasi vujudga keldi. Shunday
qilib, sobiq dengizning qurigan qismida o‘ziga xos tabiiy komponentlarga ega
bo‘lgan yangi „Orolqum" cho‘li paydo bo‘ldi. Orolning qurigan qismida bir-biridan
ajralib qolgan uchta — Shimoliy, Sharqiy va G‘arbiy Orollar saqlanib qolgan
edi. Lekin so‘nggi yillarda bug‘lanish tufayli Sharqiy Orol suv sathi pasayib,
hozir qurib qolib, o‘rni sho‘rxok, sho‘rxok-botqoqqa aylanib qoldi. G‘arbiy
qismidagi nisbatan chuqur ko‘l ma’lum vaqtgacha saqlanib qolishi mumkin.
Orol
dengizining qurigan qismi tuz makoniga aylanib, atrof muhitga jiddiy xavf
tug‘dirmoqda. Shamol tuzlarni to‘zitishi oqibatida Orolbo‘yi hududlariga tuz
yog‘ini yog‘moqda. Bu esa iqtisodiyotga, aholi salomatligiga salbiy ta’sir
etmoqda. Orolning qurigan qismidan tuz aralash chang-to‘zon uzoq masofalarga,
hatto, O‘rta Osiyo tog‘laridagi muzliklar yuzasiga tushib, uning erishini
tezlashtirmoqda. Tuz yomg‘iri, ayniqsa, unga yaqin bo‘lgan hududlarga katta
iqtisodiy va ekologik zarar keltirmoqda.
Okrugning
yerusti tuzilishi. Orolning qurigan qismi yerusti tuzilishiga ko‘ra atrofidagi
Orol botig‘i tomon pasayib boruvchi tekislikdan iborat. Lekin botiqning o‘rta
qismida joylashgan sobiq Vozrojdeniye va Borsakelmas orollari Orolning qurigan
qismidan terrasasimon shaklda ko‘tarilib turuvchi qadimiy tekislik hisoblanadi.
Orolning
qurigan qismi yerusti tuzilishi jihatidan eng yosh tekislik bo‘lib, eol
qumliklari va sho‘rxoklardan iborat. Eol qumliklari barxanlardan, egri-bugri
shakldagi qumliklardan iborat bo‘lib, sho‘rxoklar orasida chuqurligi 0-1 m ga
yetuvchi botiqchalar mavjud.
Orolning
qurigan qismida hozir 200 ming gektar maydonga saksovul, juzg‘un va boshqa
o‘simliklar barpo etilib, qum ko‘chishining oldi olinmoqda.
Iqlimi,
tuproqlari, o‘simliklari va hayvonot dunyosi. Orol tabiiy geografik okrugi
kontinental iqlim xususiyatiga ega bo‘lib, qishi sovuq, yozi issiq va quruq,
yillik o‘rtacha harorat 7,5-10,5°C ni tashkil etadi. Qishda okrug
shimoli-sharqiy va shimoliy sovuq va quruq shamollar ta’sirida bo‘lib,
harorati pasayib ketadi. Orol okrugida yanvarning o‘rtacha harorati Mo‘ynoqda
–5 –7°C ni tashkil etadi. Qishda ba’zi yillari eng past harorat –32°C ga
yetadi. Yozda iyulning o‘rtacha harorati Mo‘ynoqda +28°C bo‘lib, issiq harorat
+38 +42°C ga yetadi.
So‘nggi
yillarda Orol suv sathining pasayishi natijasida qish sovib, yozda harorat
ko‘tarilib bormoqda. Mo‘ynoqda 1960-yili yanvarning o‘rtacha harorati –4°C
bo‘lgan bo‘lsa, hozir –8°C ni tashkil etmoqda.
Okrugda may
oyidan boshlab shimoli g‘arbdan, g‘arbdan esuvchi havo massasi ta’sirida havo
ilib, yog‘ingarchilik boshlanadi. Okrugga yiliga o‘rtacha 80-100 mm atrofida
yog‘in yog‘ib, uning 45 foizi bahorga, 10-11 foizi yozga to‘g‘ri keladi.
Tuproqlari.
Orol dengizi o‘rnida suvdan bo‘shagan hududlarning tuproq qoplami o‘ziga
xosligi bilan ajralib turadi. Bu o‘ziga xoslikni tuproqda tuzlarning
yig‘ilishi, ularning sho‘rlashganligi va katta hududda sho‘rxoklarning
mavjudligida ko‘rish mumkin. Okrug hududining 80–90 foiz qismidagi tuproqlar
o‘ta darajada sho‘rlashgan. Orolning chekinishi tufayli eng avval quruqlikka
aylangan, eol qum relyefi mavjud bo‘lgan hududlarida qumli cho‘l, qumoq va
taqirsimon sho‘rxoklar joylashgan.
O‘simlik va hayvonlari. Okrugda tuproq turi va uning
tuz rejimiga bog‘liq holda o‘simlik rivojlangan. Shu sababdan eol qum relyefi
mavjud bo‘lgan joylarda qora saksovul, cherkez, yulg‘un hamda bir yillik
sho‘ralar tarqalgan. Taqirsimon sho‘rxoklarda
yulg‘un, sarisazan, bir yillik sho‘ralar o‘ssa, sho‘r- xoklarda yulg‘un, qorabaroq, kermek, bir yillik
sho‘ralar; o‘tloq sho‘rxoklarda bir
yillik sho‘ralar tarqalgan. 1990-yildan buyon dengiz suvidan xoli bo‘lgan Orol
tubida, oppoq tuz bilan qoplangan sho‘rxoklarda o‘simlik deyarli o‘smaydi.
Orol okrugi
cho‘l zonasida joylashganligi tufayli ko‘plab sudralib yuruvchi va kemiruvchi
hayvonlar yashaydi. Lekin Orol sathining pasayishi tufayli vujudga kelgan
noqulayliklar, xususan, sho‘rxoklar, sho‘rxok-botqoqli yerlarning ko‘pligi
hamda hayvonlar uchun zarur bo‘lgan chuchuk suvning yo‘qligi, o‘simliklarning
kamligi tufayli hayvonlar soni va turi juda kam. Okrugda yumronqoziq,
qumsichqon, qo‘shoyoq, toshbaqa, tulki, bo‘ri va qushlar uchraydi.
Okrug
tabiatini muhofaza qilish. Orolning chekinishi oqi- batida vujudga kelgan
quruqlik yuzasidan qum ko‘chkilari va tuz aralash chang-to‘zonlar tarqalib,
havoni ifloslab „tuz yomg‘iri" yog‘dirmoqda. Bu, o‘z navbatida, atrof-muhit
tabiatini ifloslab, ham iqtisodiy, ham ekologik muammolarni keltirib
chiqarmoqda. Shu sababli bu jarayonning oldini olib, tabiatni muhofaza qilish
uchun quyidagi vazifalarni amalga oshirish kerak: qum ko‘chkilarining oldini
olish uchun shamol kuchi ta’sirini kamaytirish maqsadida har xil to‘siqlar,
xususan, ixotalar, kulisalar barpo etish; eol relyefi mavjud bo‘lgan va tuz
to‘zishi mumkin bo‘lgan hududlarda fitomelioratsiya tadbirlarini amalga
oshirish; yaylovlardan chorvachilikda foydalanishdan oldin muhofaza choralarini
amalga oshirish; Orolning qurigan qismi landshaftini ma’lum joyda tabiiy
holicha muhofaza qilish hamda alohida hudud sifatida (kelajak avlod uchun)
saqlab qolish.
Orol tabiiy
geografik okrugidan samarali foydalanishning quyidagi imkoniyatlari mavjud:
Orol tubida juda katta neft, gaz, fosforit, har xil qurilish materiallari va
osh tuzi (zaxirasi 6,0 mlrd t) konlari
bor; quruqlikka aylangan hududdagi balchiq va balchiqli tuzlardan davolanish
maqsadida va turistik obyekt sifatida foydalanish; Orolning qurigan qismidagi
hududlardan yaylov sifatida foydalanish.
