O‘zbekistonning ichki suvlari va suv boyliklari
Ichki
suvlarga daryolar, ko‘llar, muzliklar, yerosti suvlari kiradi. O‘zbekiston
ichki suvlari orasida inson hayoti va xo‘jalik faoliyati uchun eng muhimi
daryolardir.
Daryolari. Respublikamiz daryolari berk havzaga kiradi va ular hudud bo‘yicha notekis
taqsimlangan. Daryolar, asosan, tog‘lardan boshlanadi, tekislikka chiqqach,
sug‘orishga sarflanib, yerga shimilib, bug‘lanib, suvi kamayib qoladi, ayrimlari
cho‘llarda tugaydi.
O‘zbekiston
daryo tarmoqlarining zichligi hudud bo‘yicha bir xil emas. Tekislik qismida
daryolar juda siyrak bo‘lib, har kv km maydonga daryoning 20 m uzunlikdagi
qismi to‘g‘ri keladi. Aksincha, tog‘ va adirlarda daryolar tarmog‘i zich. Bunga
asosiy sabab, tog‘larda tekislikdagiga nisbatan yog‘inlar ko‘p tushadi, harorat
pastligidan mumkin bo‘lgan bug‘lanish va shimilish kam bo‘ladi. Natijada,
yog‘inning ko‘p qismi daryo oqimiga aylanadi.
O‘zbekistonning
tog‘ daryolari tor o‘zanda tez, shiddat bilan oqadi. Ular, asosan, tagini
yuvib, sharshara va ostonalar hosil qiladi. Tekislikka chiqqach esa keng
vodiyda tarmoqlanib, sekin oqadi.
O‘zbekiston
daryolari to‘yinish jihatidan ham bir xil emas. Respublikamizdagi Amudaryo,
Zarafshon, Isfayramsoy, Norin, So‘x, Isfara kabi daryolarning bosh qismi 4500 m
dan baland tog‘lardagi muzliklar va doimiy qorlarning erishidan to‘yinadi.
To‘linsuv davri iyul — avgustga to‘g‘ri keladi, chunki yoz oylarida havo
haroratining ko‘tarilishi tufayli muz va qorlar tez eriydi.
O‘zbekistonning
3400 m balandlikdan boshlanuvchi Sirdaryo, Norin, Qoradaryo, Chirchiq,
Surxondaryo kabi daryolari qor va muz suvlaridan to‘yinadi. Bu daryolarda suv
may —iyun oylarida ko‘payib ketadi. Suvining kamayishi dekabr — fevral oylariga
to‘g‘ri keladi.
Respublikamizda
Qashqadaryo, G‘uzordaryo, Sangzor, Ohangaron, G‘ovasoy kabi daryolar balandligi
3400 m dan ortmaydigan tog‘lardan boshlanadi. Bu daryolarning suvi ertaroq,
ya’ni aprel — may oylarida, qorlarning erishi natijasida ko‘payadi va yillik
oqimning 60 foizi shu oylarga to‘g‘ri keladi. Yozda daryolar suvi kamaya
boshlaydi.
O‘zbekistonning
2000 m dan past tog‘laridan boshlanuvchi Zominsuv, Sheroboddaryo,
To‘sunsoy kabi daryolari, ko‘plab
soylar, qor-yomg‘ir va yerosti suvlaridan to‘yinadi. Shu sababli bu
daryolarning suvi bahorda — aprel — may oylarida ko‘payadi va yillik oqimning
80 foizini tashkil etadi. Aksincha, yozda daryolar suvi juda kamayib, ba’zi
soylarning suvi qurib qoladi.
O‘zbekiston
daryolari tog‘li qismida shiddat bilan oqishi sababli ularning ko‘p qismi
muzlamaydi. Faqat nishab kam bo‘lgan keng vodiylardagina qisman yoppasiga
muzlashi mumkin. Tekislik qismidagi daryolari esa bir-ikki oy muzlaydi, lekin
respublikaning janubiy qismidagi daryolar muzlamaydi.
Amudaryo O‘rta Osiyoning eng sersuv va suv yig‘adigan
maydoni juda katta bo‘lgan daryosidir. Daryoni qadimda arablar Jayxun, yunonlar
Oks, mahalliy xalqlar Omul deb atagan.
Sirdaryo O‘rta Osiyodagi eng uzun (Norin daryosining
boshlanish joyidan — 3019 km) daryo hisoblanib, sersuvligi jihatidan
Amudaryodan so‘ng, ikkinchi o‘rindadir. Sirdaryoni arablar Sayxun, yunonlar
Yaksart deb atagan.
Chirchiq daryosi — Sirdaryoning eng sersuv o‘ng irmog‘idir. U Chatqol va Piskom daryolarining Chorvoq botig‘ida qo‘shilishidan vujudga keladi. Chirchiq daryosining uzunligi Chatqol bilan birga 397 km ni tashkil etadi.
Chirchiq
qor-muz suvlaridan to‘yinadi. Shu sababli uning to‘lin suv davri mart — iyun
(53 foiz) oylariga, eng kam suv davri esa dekabr — fevral oylariga to‘g‘ri
keladi. Daryoning yillik o‘rtacha ko‘p suv sarfi Xo‘jakent yonida sekundiga 224
m.kub , eng ko‘pi bahorda sekundiga 2100 m.kub , eng kami qishda sekundiga 22 m.kub.
Chirchiq
daryosi suvining o‘rtacha loyqaligi Xo‘jakent yonida 0,275 kg/m.kub.
Zarafshon.Bu daryo Turkiston va Zarafshon tog‘lari tutashgan Ko‘ksuv tog‘ tugunidagi
Zarafshon muzligidan Mastchoh nomi bilan boshlanadi. U Ayniy qishlog‘i yonida
Fandaryo bilan qo‘shilgach, Zarafshon nomini oladi.
Zarafshon
ilgari Amudaryoga 20 km yetmasdan Sandiqli cho‘li qumlariga shimilib ketar edi.
Zarafshon daryosining uzunligi muzlikdan Sandiqli qumlarigacha 877 km edi.
Hozirda uning suvi ko‘plab sug‘orishga sarflanishi sababli u yerlarga yetib
bormayapti.
Zarafshon
daryosining tog‘li qismi Tojikistonga, quyi qismi O‘zbekistonga qaraydi.
Zarafshon
muz-qorlarning erishidan to‘yinib, to‘linsuv davri iyun — avgustga, eng kam suv
davri esa qishga to‘g‘ri keladi. Daryoning o‘rtacha suv sarfi Ravothoji
to‘g‘onida sekundiga 165 m.kub, eng ko‘p suv sarfi sekundiga 930 m.kub, eng kam
suv sarfi sekundiga 24 m.kub.
Zarafshon
daryosining bir yillik suv miqdori 5,4 km.kub
bo‘lib, shundan 5,2 km.kub
Tojikiston hududida vujudga kelgan oqimga, 254 mln m.kub esa O‘zbekiston hududidan boshlanuvchi
(uzunligi 10 kmdan ortiq bo‘lgan 137 ta) irmoq soylariga to‘g‘ri keladi. Bu
soylarning suvi bahorda ko‘payib, yozda juda kamayib ketadi.
Zarafshon
daryosi o‘rtacha yillik oqimining 55 foizi iyul — sentabr oylariga to‘g‘ri
keladi va bu davrda u juda loyqa bo‘lib oqadi.
Zarafshon
daryosi tog‘li qismida tez oqqanligidan muzlamaydi. Tekislik qismida qish sovuq
kelganda 76 kungacha, iliq kelganda esa 2-3 kun muzlashi mumkin.
Qashqadaryo— Hisor tizmasining g‘arbiy qismidan boshlanadi va Muborakka yetmasdan qurib
qoladi. Daryoning uzunligi 373 km.
Qashqadaryo
qor suvlaridan to‘yinishi sababli eng ko‘p suv sarfi may oyiga, eng kam suv
sarfi esa oktabr —dekabr oylariga to‘g‘ri keladi. Qashqadaryoning o‘rtacha ko‘p
yillik suv sarfi Varganza qishlog‘i yonida sekundiga 5,46 m.kub ni tashkil etadi. Qashqadaryo havzasida
(barcha irmoqlarini hisobga olganda) yiliga o‘rtacha sekundiga 51,5 m.kub oqim vujudga kelib, shuning 58,3 foizi mart —
iyun oylariga to‘g‘ri keladi.
Surxondaryo - Hisor tog‘ tizmasi g‘arbiy qismining janubiy yonbag‘ridan boshlanuvchi To‘polondaryo bilan Qoratog‘daryoning qo‘shilishidan vujudga keladi. So‘ng 196 km masofada oqib Amudaryoga kelib quyiladi.
Surxondaryo,
asosan, qor va muz suvlaridan to‘yinadi. Shu sababli to‘lin suv davri mart —
iyun oylariga to‘g‘ri keladi. Bu davrda yillik daryo suvining 65,2 foizi oqib
o‘tadi. Eng kam suv sarfi sentabr —oktabr oylariga to‘g‘ri keladi.
Surxondaryoning
o‘rtacha ko‘p yillik suv sarfi (Qorovultepa qishlog‘i yonida) sekundiga 70,2 m.kub ni tashkil etadi. Surxondaryo loyqa
daryolardan bo‘lib, Morguzar qishlog‘i yonida har m.kub suvida 2,9 kg loyqa bor.
Ohangaron daryosi Chatqol va Qurama tog‘laridan suv to‘plovchi soylarning qo‘shilishidan vujudga kelgan Oqtoshsoy (Chovlisoy) nomi bilan boshlanadi va 236 km masofada oqib, Sirdaryoga quyiladi. Daryo tog‘li qismida chuqur va tor o‘zanda oqib, Obliq qishlog‘idan o‘tgach, o‘zani kengayib, oqimi sekinlashadi.
Ohangaron
daryosining to‘yinishida qor suvlarining salmog‘i katta. Shu sababli uning
to‘lin suv davri aprel-may oylariga, eng kam oqimi dekabr — yanvar oylariga
to‘g‘ri keladi.
Ohangaron
daryosining Turk qishlog‘i yonida yillik o‘rtacha ko‘p suv sarfi sekundiga 23,5
m.kub ni tashkil etadi.
O‘zbekistonda
suv boyliklari quyidagicha taqsimlangan: respublika hududiga yiliga 95,642 km.kub daryo oqib kiradi. Shuning 52,291 km.kub Amudaryo havzasiga, 43,351 km.kub esa Sirdaryo havzasiga to‘g‘ri keladi.
Binobarin,
O‘zbekiston amalda yiliga o‘rtacha 57,781 km.kub atrofida suvdan foydalanadi.
Bu suvning 41,472 km.kub Amudaryo
havzasiga, 16,309 km.kub Sirdaryo
havzasi ulushiga to‘g‘ri keladi.
