O‘zbekisтon iqlimi
O‘zbekiston
okean va dengizlardan uzoqda, Yevrosiyo materigining ichki qismida
joylashganligi tufayli kontinental iqlimga ega. Kontinental iqlimning o‘ziga
xos xususiyatlari quyidagilardan iborat: osmon ochiq va quyoshli; harorat nihoyatda
yuqori, yillik yog‘in miqdori kam, aksincha, mumkin bo‘lgan (potensial)
bug‘lanish katta; yoz uzoq vaqt davom etib, jazirama issiq, qish esa shu
geografik kenglik uchun birmuncha sovuq; yillik va sutkalik haroratning farqi
katta. O‘zbekiston iqlimining bu xususiyatlari, eng avvalo, iqlim hosil
qiluvchi omillarga bog‘liq.
Iqlim hosil
qiluvchi omillar. O‘zbekiston iqlimining vujudga kelishiga uning geografik o‘rni va u bilan bog‘liq quyosh radiatsiyasi, atmosfera sirkulatsiyasi, relyefi ta’sir etadi. O‘zbekiston hududi shimoldan janubga 925 km cho‘zilganligi tufayli quyoshning nuri uning hamma qismiga bir xil tushmaydi. Agar shimoliy qismiga yozda (22-iyunda) quyosh 71-72° burchak hosil qilib tushsa, janubida 76° ni tashkil etadi. Binobarin, shimolda quyosh yiliga 2500-2800 soat nur sochib tursa, janubda 3000-3100 soat nur sochib turadi. Shu sababli O‘zbekiston «serquyosh o‘lka» deb ataladi.
O‘zbekiston
iqlimining vujudga kelishida atmosfera sirkulatsiyasining ahamiyati katta.
Qishda O‘zbekiston hududiga shimoli sharqdan, shimoldan havo massalari kirib
kelib, uning janubiy qismlarigacha yetib boradi. Natijada, havo ochiq bo‘ladi,
lekin harorat pasayib, sovib ketadi.
Qishda
O‘zbekiston hududiga o‘rtacha kengliklardagi havo massalari ham kirib kela
oladi, tropik oqimlari bilan to‘qnashishi oqibatida ob-havo o‘zgarib, havo
biroz ilib, yomg‘ir yoki qor yog‘ishi
kuzatiladi.
Yozda
O‘zbekiston hududi, xususan, uning tekislik qismi juda isib ketishi oqibatida
termik o‘choq vujudga keladi. Natijada, havo o‘ta qizib, siyraklashib, mahalliy
kontinental Тuron tropik havosi shakllanadi. Bu bo‘shliqni (past bosimni) to‘ldirish
uchun shimoli g‘arbdan va g‘arbdan salqin havo massasi esadi. Lekin havo qizib
ketganligi tufayli bu havo massalari yog‘in keltirmaydi. Bu havo oqimi
O‘zbekiston tog‘larida nisbatan salqin bo‘lganligi tufayli yomg‘ir va qor
yog‘adi.
O‘zbekiston
iqlimining tarkib topishida relyef ham ta’sir etadi. Respublikaning shimoli,
shimoli g‘arbiy qismi ochiq. Natijada, qishda shimoldan, shimoli g‘arbdan
esuvchi sovuq havo massalari bemalol kirib keladi. Aksincha, janubiy qismi
tog‘lar bilan o‘ralganligi tufayli iliq tropik havo massalarining kirib
kelishiga to‘siq bo‘ladi. Тog‘larda yozda tekislikka nisbatan havo salqin
bo‘lib, yomg‘ir ko‘proq yog‘adi, qish esa sovuq bo‘lib, uzoq davom etadi.
Haroratning
taqsimlanishi. O‘zbekiston hududida issiqlikning taqsimlanishi haqida tasavvurga ega bo‘lish uchun yillik o‘rtacha haroratni bilish kerak. O‘rtacha yillik harorat Nukusda +10,8°C, Тoshkentda +11,9°C, Тermizda +17,0°C.
O‘zbekistonda
yoz quruq va issiq bo‘lib, uning tekislik qismida iyulda o‘rtacha harorat +26
+30°C ga yetsa, janubda +31 +32°C ga yetadi. Eng yuqori harorat Toshkentda
+44°C, Тermizda +50°C gacha yetadi. Qumlar yuzasi esa +75 +80°C gacha qiziydi.
Qishda —
yanvarda o‘rtacha harorat O‘zbekistonda shimoli g‘arbdan (Ustyurtda –10 –11°C) janubi sharqqa qarab (Toshkentda
+0,9°C, Samarqandda +0,3°C, Тermizda +2,8°C) ilib boradi. Ba’zan Arktika va
Sibir havo massalarining kirib kelishi
va turib qolishi natijasida qish sovib ketadi, eng past harorat Surxondaryoda –20°C, Тoshkentda –30°C,
Ustyurtda –38°C gacha pasayadi.
Umuman,
tog‘larda, xususan, O‘zbekiston tog‘larida yuqoriga ko‘tarilgan sari harorat
pasaya boradi.
Yog‘inlarning
taqsimlanishi. O‘zbekistonda yog‘inlar asosiy suv manbayi hisoblanib, hudud va yil fasllari bo‘yicha notekis taqsimlangan. Bu, asosan, havo massalarining xususiyatiga, yerusti tuzilishiga, tog‘larning yo‘nalishiga va balandligiga bog‘liq. Yog‘inlarni, asosan, Atlantika okeanidan esuvchi nam havo massalari keltiradi.
O‘zbekistonda
eng kam yillik yog‘in miqdori Ustyurt, Quyi Amudaryo va Qizilqumga to‘g‘ri
kelib, 100 mm atrofida bo‘ladi. Yog‘inlar miqdori sharq va janubi sharqqa tomon
relyefning balandlashishi tufayli ortib boradi. O‘zbekistonning adir va
tog‘oldi qismiga yiliga o‘rtacha 300- 550 mm, G‘arbiy Тyanshan, Hisor-Zarafshon
tog‘larining janubi-g‘arbiy nam havoga ro‘para bo‘lgan yonbag‘irlariga 800-900
mm yog‘in tushadi. O‘zbekistonda eng ko‘p yillik yog‘in G‘arbiy Tyanshan va
Hisorning nam havoga ro‘para bo‘lgan qismlariga to‘g‘ri keladi. Yog‘inlarning
asosiy qismi qishda (yillik yog‘in- ning 30 foizi) va bahorda (40 foizi)
yog‘adi.
O‘zbekistonning
tekislik qismida bir yilda 35-40 kun yog‘inli bo‘lsa, bu ko‘rsatkich tog‘larda
70-90 kunni tashkil etadi.
Yog‘inning
bir qismi qor holida tushadi. Lekin hududning tekislik qismida qor qoplami
turg‘un bo‘lmasdan, shimoli g‘arbida 40-50 kun, janubi sharqida 10-15 kun,
tog‘larda 90-100 kun saqlanib turadi.
Qorning
o‘rtacha qalinligi tekislik qismida 1-8 sm (eng qalini 30 sm), tog‘oldida 10-20
sm (eng qalini 60 sm), tog‘larda 60 sm (eng qalini 1,5-2,0 m)ni tashkil etadi.
O‘zbekiston
tekislik qismida yillik yog‘inga nisbatan mumkin bo‘lgan bug‘lanish bir necha
marta (Тoshkentda 3,5 marta, Nukusda 27 marta) ko‘p.
Shamollar. O‘zbekiston hududiga yil davomida shimoli-g‘arbiy, shimoliy va g‘arbiy
shamollar esib turadi. O‘zbekistonning shimoliy qismida shimoli-g‘arbiy,
shimoliy va shimoli-sharqiy shamollar, Janubiy qismida esa ko‘proq janubi-g‘arbiy
shamollar harakat qiladi.
Yozda
O‘zbekistonga shimoli g‘arbdan, shimoldan va g‘arbdan shamollar esadi. Ammo
tekislik qizib ketganligi tufayli yog‘in vujudga kelmaydi, aksincha, tog‘ tomon
ko‘tarilgan sari havo sovib borishi oqibatida bulutlar hosil bo‘lib, yog‘in
yog‘adi.
O‘zbekistonda
yana mahalliy tog‘-vodiy, Bekobod (Xovos), Qo‘qon, afg‘on shamollari esib
turadi.
Тog‘-vodiy
shamollari O‘zbekistonning barcha vodiylarida kuzatiladi. Bunda kunduzi vodiydan tog‘ga, kechasi tog‘dan vodiyga tomon esadi.
Bekobod shamoli qishda Farg‘ona vodiysida bosim yuqori, g‘arb tomonda bosim past
bo‘lganda «Xo‘jand» darvozasi orqali Mirzacho‘l tomonga esadi, tezligi
sekundiga 30-40 m ga yetadi, undan xo‘jalikka zarar yetmoqda.
Qo‘qon
shamoli bahor va kuzda Farg‘ona vodiysida bosim past bo‘lganda g‘arbdan vodiy tomonga esib, tezligi sekundiga 15-25 m ga yetadi.
Surxon-Sherobod
vodiysiga janubi g‘arbdan chang-to‘zonli va quruq afg‘on shamoli esib, tezligi
15-20 m ga yetadi, bir necha kun esib turadi. Afg‘on shamoli qishloq xo‘jaligi
ekinlariga, mevali daraxtlarga zarar yetkazmoqda.
