Murod Mamatqulov
MUROD MAMATQULOV
(1932-2018)
2018-yilning
13-oktyabri… O‘zbek geografiyasi yana bir og‘ir judolikka uchradi. Keng
kitobxonlar ommasiga o’rta umumta’lim maktablarining 7-sinfi uchun chop etilgan
"Geografiya” darsligi hamda "Tabiat mo‘jizalari” risolasi orqali yaxshi tanish
bo‘lgan taniqli olim, yetuk aql-u idrok va mustahkam iroda, yuksak insoniy
fazilatlar sohibi, O’zbekiston geomorfologiyasining ustunlaridan biri,
geografiya fanlari doktori, professor Murod Mamatqulov 87 yoshida vafot etdi.
Geologiya-mineralogiya
fanlari nomzodi, geografiya fanlari doktori, professor Murod Mamatqulov 1932-yilning
16-dekabrida Jizzax viloyati Jizzax tumani Toshkentlik mahallasida tug‘ilgan.
M.Mamatqulov 1949-yili
Jizzax tumanidagi 8-umumiy ta’lim maktabining 10-sinfini tugatib, shu yili Alisher Navoiy nomidagi
Samarqand davlat universitetining geologiya-geografiya fakultetiga o‘qishga kirib,
uni 1954-yilda tugatgan.
1955-yilda O‘zbekiston
Fanlar akademiyasiga qarashli
geologiya (hozirgi H.M.Abdullayev nomidagi geologiya va geofizika) institutining aspiranturasiga kirgan. Aspiranturada
mashhur olim, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan va texnika arbobi, geologiya-mineralogiya
fanlari doktori, professor Yuriy Aleksandrovich Skvorsov rahbarligida "G‘arbiy Tyanshan tog‘lari
baland mintaqasining relyefi va to‘rtlamchi davr yotqiziqlarining kelib chiqish
tarixi” mavzusida nomzodlik dissertatsiyasi
ustida ish olib borgan, uni 1961-yilda muvafaqqiyatli himoya qilgan va geologiya-mineralogiya
fanlari nomzodi ilmiy darajasiga sazovor bo‘lgan.
1960-yilda O‘zbekiston
Fanlar akademiyasida ochilgan
gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi institutiga ishga o‘tib, kichik va katta
ilmiy xodim, institut ilmiy kotibi, bo‘lim va laboratoriya mudiri lavozimlarida
ishlagan.
1963-yilda M.Mamatqulovga
geomorfologiya ixtisosligi bo‘yicha katta ilmiy xodim unvoni berilgan.
M.Mamatqulov 1983-yilda Ozarbayjon Fanlar
akademiyasi geografiya
institutida "O‘rta Osiyo karsti va uning morfogenetik
tahlili” mavzusida doktorlik dissertatsiyasini muvaffaqiyatli himoya qilgan va unga
geografiya fanlari doktori ilmiy darajasi berilgan.
1985-yilda M.Mamatqulov
Toshkent davlat universiteti (ToshDU) professori lavozimiga ishga o‘tgan, 1987-yilda mazkur universitetning
Tabiiy geografiya kafedrasi
mudirligiga saylangan. 1988-yilda M.Mamatqulovning tashabbusi bilan ToshDU da ekologiya
va tabiatni muhofaza qilish fakultetlararo kafedrasi ochilgan va olim unga 1988-1989-yillarda rahbarlik qilgan.
1989-yilda M.Mamatqulovga
professorlik ilmiy unvoni berilgan.
Murod Mamatqulov 1989-yildan 2001-yilgacha Nizomiy nomidagi
Toshkent davlat pedogogika universiteti (TDPU) Tabiiy geografiya kafedrasi mudiri
va professori lavozimlarida ishlagan. 2001-yilning noyabridan boshlab to 2016-yilgacha
qariyb 15 yil mobaynida olim yana Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universiteti
(O‘zMU) Geografiya fakulteti
Tabiiy geografiya kafedrasi
professori lavozimida mehnat qildi.
M.Mamatqulov O‘zMU
geografiya fakultetida malakali geograf mutaxassislar tayyorlashda samarali mehnat
qildi. U bakalavr va magistrlarga
"O‘rta Osiyo tabiiy geografiyasi”, "Tabiiy geografik jarayonlar”, "Toponimika”,
"Geografik qobiq haqida ta’limot”, "Tabiiy geografiyaga kirish”, "O‘zbekiston tabiiy
geografiyasi”, "Geologiya”, "Geomorfologiya”, "O‘rta Osiyo geomorfologiyasi”, "To‘rtlamchi
davr paleogeografiyasi” kabi fanlardan ma’ruzalar o‘qidi, malakaviy bitiruv ishlari, magistrlar,
katta ilmiy xodim – izlanuvchilarning doktorlik dissertatsiyalariga va talabalarning
o‘quv dala amaliyotlariga rahbarlik qilib, ularga dala tadqiqot ishlari olib borishga
o‘rgatdi.
M.Mamatqulov o‘zining
ilmiy va ilmiy-pedagogik faoliyati davrida 500 dan ziyod ilmiy, ilmiy-metodik
va ilmiy ommabop ishlar yozgan, bulardan 480 dan ziyodi chop etilgan, qolganlari
qo‘lyozma holida. Ular O‘zbekiston Respublikasi Davlat geologiya va mineral resurslar qo‘mitasi
gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi instituti fondida saqlanmoqda. Chop etilgan ishlar
ichida 6 ta monografiya, 16 ta risola, 5 ta oliy o‘quv yurtlari
va kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanmalar, oliy o‘quv yurtlari talabalarining
tabiiy geografiyadan o‘quv amaliyotini o‘tkazish uchun metodik ko‘rsatma, 2 ta umumiy
ta’lim maktablari uchun o‘zbek, rus, qoraqalpoq, qozoq, turkman, qirg‘iz, tojik
tillarida nashr etilgan darsliklardir. M.Mamatqulovning ilmiy ishlari xorijiy mamlakatlar
(Angliya, Fransiya, Vengriya, Rossiya, Ukraina, Ozarboyjon, Qozog‘iston, Turkmaniston)
da ingliz va rus tillarida
chop etilgan.
M.Mamatqulov bir guruh
kasbdoshlari (A.A.Rafiqov, G.F.Tetyuxin,
V.N.Pushkarenko, Sh.Xo‘jaev, N.N.Hojiboyev, A.Soatov) bilan hamkorlikda
tayyorlagan
O‘zbekiston
geografik atlasining (1982-y.) 1-jildidagi "Muhim relyef hosil qiluvchi jarayonlar”
(masshtabi 1:2500000) xaritasi 1983-yilda nashr etilgan. Bundan tashqari M.Mamatqulov "O‘rta Osiyo va Janubiy
Qozog‘istonning ekzogen geologik jarayonlari” (masshtabi 1:1000000), umumiy o‘rta
ta’lim muassasalari uchun O‘zbekiston geografik atlasiga (1999-2001-yy.) kiritilgan "Geomorfologik
xarita” (masshtabi 1:6000000) xaritalarni tuzishda qatnashgan.
M.Mamatqulov xalqaro, sobiq Ittifoq,
O‘zbekiston miqyosidagi London, Budapesht, Moskva, Sankt-Peterburg, Kiyev, Qozon, Perm, Tbilisi,
Suxumi, Ufa, Simferopol, Vladivostok, Almati, Ashxobod, Toshkent, Samarqand,
Farg‘ona, Namangan, Termiz, Buxoro shaharlarida o‘tkazilgan 60 dan ortiq ilmiy-amaliy,
ilmiy texnika anjumanlarida o‘z ma’ruzalari bilan qatnashgan. 1979-yilda uning tashabbusi
bilan Toshkent shahrida "O‘rta Osiyo va tog‘li o‘lkalar karsti”ga bag‘ishlangan
Butunittifoq anjumani o‘tkazilgan.
M.Mamatqulov "Fan
va turmush”, "Guliston” jurnallarida hamda respublikamizda chiqqan gazetalarda
ko‘plab maqolalar e’lon qilgan va ular orqali keng kitobxonalar ommasini geologiya
va geografiya fanlari yutuqlari bilan tanishtirgan. U O‘zbek Sovet va O‘zbekiston
Milliy ensiklopediyalarida 200 dan ziyod maqolalari bilan qatnashgan.
Samarali ilmiy, ilmiy-ishlab
chiqarish va ijtimoiy ishlarda faol qatnashganligi uchun M.Mamatqulov bir necha
marta O‘zbekiston Respublikasi Fanlari akademiyasi, Ittifoq va O‘zbekiston
Respublikasi geologiya vazirliklari, O‘zbekiston Milliy universitetining "Faxriy
yorliqlari” hamda Sobiq SSSR geologiya vazirligi tomonidan "Yer bag‘rini razvedka
qilish a’lochisi” va "Shavkatli mehnat” medali
bilan taqdirlangan.
M.Mamatqulov Y.A.Skvorsov,
G‘.O.Mavlonov, B.A.Budagov, N.Sh.Shirinov, N.A.Kogay, N.N.Xojiboyev, O.Y.Poslavskayalarni o‘zining
ustozlari deb bilar edi.
M.Mamatqulov o‘zining
ilmiy faoliyati davrida (1955-1960-yillar) G‘arbiy Tyanshanning baland tog‘ relefining
kelib chiqishi, to‘rtlamchi davr yotqiziqlarining shakllanishi, qadimgi va hozirgi
zamon muzliklari va yangi tektonik xarakatlari kabi muammolarini ishlab chiqqan.
1961-1965 yillar O‘rta
Osiyo hududining katta qismini egallagan Sirdaryo, Farg‘ona va Zarafshon artezian havzalari yer osti suvlarining
shakllanishi muammosi ustida bir guruh gidrogeolog olimlar (A.N.Sultonxo‘jaev, D.S.Ibrahimov,
X.R.Do‘stxo‘jaev, E.E.Egemberdiyev) bilan hamkorlikda ilmiy-tadqiqotlar olib borib, mazkur
artezian havzalari yer osti suvlarining shakllanishida ularning geomorfologik tuzilishi va tabiiy
geografik sharoitining rolini o‘rgangan.
1966-1968 yillarda
Oloy, Turkiston, Chotqol va boshqa tog‘ tizmalaridagi neogen-to‘rtlamchi davrida kelib chiqqan
qadimgi muzliklar qoldirgan relyef shakllari va yotqiziqlarini o‘rganib, muzliklar qoldirgan
yotqiziqlarni O‘rta Osiyoning tog‘oldi va tekislik qismlaridagi oqar suv va boshqa
tabiiy geografik jarayonlar ishi natijasida hosil bo‘lgan yotqiziqlari bilan bog‘lagan.
Bu borada M.Mamatqulov tomonidan yig‘ilgan ma’lumotlar va ilmiy xulosalar O‘rta
Osiyo to‘rtlamchi davr yotqiziqlarini stratigrafik tizimini tuzishda katta rol o‘ynagan.
1972-yilda M.Mamatqulov
tashabbusi bilan gidrogeologiya va injenerlik geologiyasi institutida karstshunoslik
va g‘orshunoslik laboratoriyasi tashkil qilingan. Karstshunoslik va g‘orshunoslik
fanlari o‘sha yillarda O‘rta Osiyo uchun yangi yo‘nalish hisoblangan. Laboratoriyada
M.Mamatqulov rahbarligida bir nechta yosh odamlar (M.Yusupov, M.Xoshimov, A.Olimov, I.Otajonov,
K.Oripov, A.Nizomov va boshqalar) ilmiy ish olib borib, bu fanlarni O‘zbekistonda
rivojlanishiga katta hissa qo‘shishgan, bazilari geologiya-mineralogiya va geografiya
fanlari nomzodi ilmiy darajani olishga muvofiq bo‘lishgan.
Karst jarayonlarining
nazariy va amaliy ahamiyatlarini inobatga olib, M.Mamatqulovning shaxsiy ishtirokida
va rahbarligida bir qancha muammolar hal qilingan. Bulardan eng muhimlari quyidagilardir:
- O‘rta Osiyo va O‘zbekiston
hududlarida karstlanuvchi tog‘ jinslari va karst jarayonlarini tarqalish xaritasi
(1:2500000, 1:500000 masshtablarda) tuzilgan;
- O‘rta Osiyoda tarqalgan
karst jarayonlari va karst relyef shakllarining morfologenetik klassifikatsiyasi yaratilgan;
- O‘rta Osiyo misolida
karst jarayonlarining tarqalish va taraqqiy etish qonuniyatlari ishlab chiqilgan;
- O‘rta Osiyo hududida 1800 ga yaqin yer osti karst bo‘shliqlari
(karst g‘orlari, quduqlari, shaxtalari) mavjudligi aniqlangan;
- O‘zbekistonning
tog‘oldi va tekislik qismlarida yer yuzasidan turli chuqurliklarda shakllangan bir qancha
karstlangan suvli gorizontlar borligi aniqlangan va ularning tarqalish xaritasi
tuzilib, bu borada ish
olib boruvchi tashkilotlarga tavsiyanomalar berilgan;
- O‘rta Osiyoning
tog‘li va tog‘oldi mintaqalarida ko‘plab yer osti karst bo‘shliqlaridan
chiqayotgan buloqlar borligi aniqlangan, ularning joylanishi, suvining sarfi, rejimi,
harorati, kimyoviy
tarkibi va boshqa xususiyatlari o‘rganilgan va ulardan foydalanish maqsadida tegishli
tashkilotlarga tavsiyanomalar berilgan;
- O‘rta Osiyo hududida
topilgan va tekshirilgan bir qancha yer osti karst bo‘shliqlarida marmar oniksi, oltingugurt,
aragonit, boksit, mumiyo singari kelib chiqishi karst jarayonlari bilan bog‘liq
foydali qazilmalar borligi aniqlangan va ulardan foydalanish tavsiyanomalari ishlanib, bunday foydali
qazilmalarni qidiruvchi tashkilotlarga topshirilgan;
- O‘zbekiston yer osti karst bo‘shliqlaridan
turizm va boshqa maqsadlarda foydalanish va ulardan foydalanishda muhofaza qilish
ishlariga asosiy e’tiborni jalb etish masalalari ishlab chiqilgan;
- O‘rta Osiyoda suffozion
jarayonlarning tarqalishi, ularning tarqalishi va taraqqiy etishidagi asosiy omillar
hamda ularni o‘rganish va xalq xo‘jaligining turli tarmoqlarida salbiy ta’sirini
bartaraf etish uchun tavsiyanomalar ishlab chiqilgan.
M.Mamatqulov
nafaqat olim, balki oilaparvar inson, namunali ota va nevaralarining sevimli
bobojoni ham edilar. Ustozning oxiratlari obod bo’lsin!
Mirali Mirakmalov,
O’zbekiston Milliy universiteti Tabiiy geografiya
kafedrasi mudiri,
geografiya fanlari nomzodi, dotsent,
Muxriddin Avezov,
O’zbekiston Milliy universiteti Tabiiy geografiya
kafedrasi magistranti
