X.Makinder va A.Mexenning geosiyosiy qarashlari
Geosiyosiy g‘oyalarning rivojlanishida ikki yo‘nalish
muhim o‘rin egallaydi. Birinchi yo‘nalish Angliya-Amerika yo‘nalishi deb ataladi.
Mazkur yo‘nalishda asosiy e’tibor dunyoviy (global) geostrategik konsepsiyalar
tuzishga qaratiladi. Mazkur konsepsiyada dengiz va quruqlik hududlar
o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar va aloqalar, ularning tarkibi va imkoniyatlari
tahlil qilinadi.
Ikkinchi
yo‘nalish — kontinental (quruqlik) yo‘nalishi deb ataladi. XX asrning
40-50-yillarida Germaniya va Fransiya o‘zining eng yuqori darajadagi
rivojlanish nuqtasiga yetdi. Mazkur yo‘nalish Yevropa-sentrizim, regional
(mintaqaviylik) xususiyatlari bilan ajralib turadi va Yevropa davlatlari ichidagi integratsiya muammolarini
o‘rganishga alohida e’tibor beradi.
Birinchi dunyoviy (global) model Angliyada X.Makinder (1861—1947) tomonidan ishlab chiqilgan. U 1914-yilda Buyuk Britaniya
Qirollik geografiya jamiyatida «Tarixning geografik o‘qi» deb nomlangan
ma’ruzasida «jahon siyosatining o‘q mintaqalari» g‘oyasini ilgari surdi. Davlat uchun eng qulay geografik o‘rin o‘rtada, markazda, planetar
nuqtayi nazaridan esa dunyo markazida joylashganligi bilan asoslanadi. Dunyo
markazida Yevrosiyo kontinenti mavjudligi ilmiy jihatdan isbotlab berilgan.
Yevrosiyo jami dunyo ustidan nazorat qilish uchun juda qulay kontinentdir.
Makinder o‘zining 1919-yilda nashr qilingan «Demokratik ideal va
reallik» nomli kitobida «o‘qmintaqa»ni Xartlend deb atadi. Bu «o‘q mintaqa»ga
Rossiyani, g‘arbda Sharqiy va Markaziy Yevropa, sharqda esa Tibet va Mo‘g‘ulistonni kiritdi.
Makinder fikriga ko‘ra, dengizning kuch-qudrati jahondagi kuchlar
balansida juda katta ahamiyatga ega bo‘lsa ham, quruqlik va havodagi
kommunikatsiyalarning rivojlantirilishi dengiz kuch-qudrati samaradorligining
pasayishiga sabab bo‘ladi. Shuning uchun ham Makinder: «Dunyoga hukmdorlik
qilishda kontinental (quruqlik) davlatlarning imkoniyatlari behisobdir», - deb
ta’kidlagan.
AQSHning qudratli davlatga aylanishi Makinder konsepsiyasini qayta
ko‘rib chiqishga va «Atlantizm» geosiyosat g‘oyasining shakllanishiga sabab
bo‘ldi. Bunda A.Mexen (1840-1914) g‘oyalari hal qiluvchi ahamiyatga egadir.
U «Tarixda dengiz kuchlari» va boshqa qator asarlarida «dengiz kuchlari»
tushunchasi asosida geosiyosat konsepsiyasini ishlab chiqdi. Bunda erkin dengiz
savdosi bilan shug‘ullanish A. Mexen g‘oyasining asosini tashkil qiladi. A.
Mexen AQSH «dengiz taqdiri»ga ega, buning nati- jasida u avval Amerika
qit’asida, keyinchalik esa butun dunyoda hukmdorlik qiladi, deb hisoblagan. A. Mexenning
geosiyosiy g‘oyalari to‘liq holda XX asr mobaynida AQSHda hayotga tatbiq
etildi va yuqori darajada o‘zining samarasini berdi.
Eslab qoling!
«Tarixning geografik o‘qi» — eng muhim va yirik
davlatlar hududlari chiziqlar (yoki Xartlend).
Foydalanilgan manbalar:
