Geografik bashorat haqida tushuncha
Inson mehnat faoliyati bilan shug‘ullanar ekan, tabiiy
sharoitning shu kundagi holati bilangina emas, balki kelajakda ro‘y beradigan turli o‘zgarishlar bilan ham qiziqadi. Binobarin, tabiiy sharoit
o‘zgarishini inson manfaatlari nuqtayi nazaridan oldindan bashorat qilish va
chuqur tahlil qilish katta ahamiyatga ega. Ushbu bo‘lim bayonida Siz geografik
bashorat, uning usullari, turlari hamda O‘zbekiston tabiat komplekslarining
o‘zgarishini bashoratlashga doir mavzular bilan tanishamiz.
Geografik qobiqning kelajakdagi holatini oldindan
ko‘ra bilish, fan-texnika inqilobi sharoitida insonning tabiiy muhitga ta’siri
va uning oqibatlarini oldindan ilmiy asosda ayta olish va asoslab berish
zamonaviy geografiya fani oldida turgan muhim muammolardan biri hisoblanadi.
Fanda biror hodisa yoki biron-bir obyekt
holatining o‘zgarishini oldindan ko‘ra bilish va ayta olish bashorat deb ataladi.
Hozirgi paytda geografiyada bashoratlash va
bashorat tushunchalari mavjud. Bashoratlash — o‘rganilayotgan borliq (obyekt)
holatining o‘zgarishi haqida ma’lumotlar yig‘ish yoki olish jarayonidir.
Bashorat esa bashoratlash bo‘yicha tadqiqotlarning natijasidir. Umuman
bashorat deganda o‘rganilayotgan borliq yoki hodisaning kelajakdagi holat va
ko‘rinishining tavsifi tushuniladi.
Geografik bashoratlash tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy
muhitning rivojlanishi va o‘zgarishi haqida ma’lumotlar olish va to‘plash
jarayonidir.
Geografik
bashorat deb, tabiiy muhit va hududiy ishlab chiqarish tizimlarining o‘zgarishidagi
asosiy yo‘nalishlarni ilmiy jihatdan oldindan asoslab berishga aytiladi.
So‘nggi vaqtda ilmiy-texnik jadallashtirish
jarayoni tufayli bashoratlash bo‘yicha ilmiy izlanishlar juda tezlik bilan
rivojlana boshladi. Ilmiy g‘oyalarni amaliyotda qo‘llash muddatlari keskin
qisqarishi munosabati bilan tabiiy muhitga bo‘lgan bosim kuchayib ketdi.
Natijada tabiiy muhitning aks ta’siri muddatlari ham keskin qisqara boshladi.
Tabiiy muhitning inson ta’siriga aks ta’siri ko‘pincha salbiy ko‘rinishga ega
bo‘la boshladi. Shuning uchun hozirgi paytda noxush hodisalarni oldindan ko‘ra
bilish muhim ahamiyatga ega bo‘lmoqda. Insonning tabiatga ta’siri oqibatlarini
oldindan ko‘ra bilmaslik va ularni oldindan ayta olmaslik sayyoraviy,
mintaqaviy va mahalliy ekologik muammolarning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Orol
dengizi muammosi bunga misol bo‘lishi mumkin.
Geografik bashoratlar bir necha
variantlarda amalga oshiriladi. Masalan, Sibir daryolari oqimining bir qismini
O‘rta Osiyo va Qozog‘istonga burish loyihasini amalga oshirish va uning
ekologik oqibati bir necha variantda ishlab chiqilgan. Ulardan avvaliga 5-6,
keyinchalik esa maqbul varianti tanlab olindi va mazkur variant asosida barcha
hisob-kitob ishlari bajarildi.
Geografik bashoratlar turli muddatlarga
tuziladi. Shuning uchun bashoratlar muddatiga ko‘ra quyidagi turlarga
bo‘linadi: operativ bashorat bir oy muddatga, qisqa muddatli bashorat 1 oydan 1 yilgacha, o‘rta muddatli bashorat 1 yildan 5 yilgacha, uzoq muddatli bashorat 5 yildan 15 yilgacha, juda uzoq muddatli bashoratlar15 yildan
ko‘proq muddatga ishlab chiqiladi.
Tabiiy geografik bashoratni amalga oshirish
uchun tabiat komplekslari komponentlarining bashoratli xossalarini aniqlab
olish lozim bo‘ladi. Ma’lum bir joyning relyefi, tog‘ jinslari, tuproqlari,
suvlari, o‘simligi va hayvonot dunyosi o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘ladi.
Bu xususiyatlar haqdagi ma’lumotlar tabiiy geografik bashoratlarda ishlatiladi.
Tabiiy komplekslar komponentlarining tabiiy
muhit iflosla- nishini kamaytirish xususiyatlari quyidagilardan iborat: 1. Relyef. Botiqlar texnogen mahsulotlarni (chiqindilarni)
to‘plovchilar. Balandliklar esa ularni tarqatib yuboruvchidir. Yonbag‘irlar
qiyaligi ularning parchalanish darajasi, zichligi, yer osti suvlarining
harakatiga ijobiy yoki salbiy ta’sir qilishi mumkin.
2. Tog` jinslari. Suv o`tkazidigan, suv o`tkazmaydigan jinslar, ularning qalinligi tabiiy muhitga ta`sir ko`rsatadi.
3. Suvlar. Ularda erigan organik moddalarning miqdori, yillik
oqim miqdori, oqim tezligi muhim ahamiyatga ega. Oqim tezligi qancha yuqori
bo‘lsa, ifloslovchi moddalar shuncha tez olib ketiladi. Suvdagi organik
moddalar og‘ir metallarning eruvchanligini tezlashtiradi.
4. Tuproqlar. Oksidlanish-qaytarilish, kislotali-ishqorli sharoiti. Ular tuproqni ifloslovchi moddalardan o‘z-o‘zini tozalash qobiliyatini belgilab beradi.
5. O‘simliklar. Ifloslovchi moddalarni yutadigan o‘simliklar turlari.
Mazkur xususiyatlar asosida tabiiy muhitning o‘zgarishini oldindan aytib berish mumkin.
2. Tog` jinslari. Suv o`tkazidigan, suv o`tkazmaydigan jinslar, ularning qalinligi tabiiy muhitga ta`sir ko`rsatadi.
3. Suvlar. Ularda erigan organik moddalarning miqdori, yillik
oqim miqdori, oqim tezligi muhim ahamiyatga ega. Oqim tezligi qancha yuqori
bo‘lsa, ifloslovchi moddalar shuncha tez olib ketiladi. Suvdagi organik
moddalar og‘ir metallarning eruvchanligini tezlashtiradi.4. Tuproqlar. Oksidlanish-qaytarilish, kislotali-ishqorli sharoiti. Ular tuproqni ifloslovchi moddalardan o‘z-o‘zini tozalash qobiliyatini belgilab beradi.
5. O‘simliklar. Ifloslovchi moddalarni yutadigan o‘simliklar turlari.
Mazkur xususiyatlar asosida tabiiy muhitning o‘zgarishini oldindan aytib berish mumkin.
Eslab qoling!
Geografik bashorat deb, tabiiy muhit va hududiy ishlab chiqarish
tizimlarining o`zgarishidagi asosiy yo‘nalishlarni ilmiy jihatdan
oldindan asoslab berishga aytiladi.
Geografik bashoratlash deganda tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy muhitning rivojlanishi va o‘zgarishi haqida ma’lumotlar olish va to‘plash jarayoni tushuniladi.
Geografik bashoratlash deganda tabiiy va ijtimoiy-iqtisodiy muhitning rivojlanishi va o‘zgarishi haqida ma’lumotlar olish va to‘plash jarayoni tushuniladi.
Foydalanilgan manbalar:
