Geotizimlar va ularning pog‘onasimonligi
Quyi sinflarda
Siz tabiat kompleksi,
tabiiy hududiy kompleks,
geografik kompleks degan tushunchalar bilan tanishdingiz, ularning barchasi tabiiy
geografik kompleks atamasining
sinonimi ekanligini bilib
o ldingiz. Ushbu tushunchalar ancha umumiy va soddaroq bo‘lib,
Sizning yoshingiz va fikrlash doirangizni inobatga olib yozilgan.
Endi esa, ularga nisbatan murakkabroq bo‘lgan geotizim tushunchasi bilan
tanishasiz.
Har bir
fan rivojlanib, takomilla shib borgani
sari uning tadqiqot
obyekti, predmeti va vazifalari
haqidagi tushunchalar ham
aniqlashib, muayyanlashib boradi.
O‘tgan asrning o‘rtalariga
kelib, barcha fanlarda
bo‘lgani kabi geograf ya
faniga ham tizimlar
haqidagi ta’limot kirib
keldi. Natijada geografik tadqiqotlarda tekshirish obyektini,
o‘sha vaqtlarda bo‘lganidek,
kompleks deb emas, tizim deb qarash
yuzaga keldi. Shu munosabat bilan 1963-yilda akademik V.B.Sochava
tomonidan geotizim tushunchasi fanga kiritildi va ta’limoti yaratildi. Bu tushuncha geograf yaning
obyektini aniqroq va mukammalroq ta’rifl
ashi barcha tomonidan
e’tirof etildi. Hozirgi
paytda geografik tadqiqotlarda
tizimlar haqidagi ta’limotga
amal qilinadi va
o‘rganish obyekti tizim deb
qaraladi.
Akademik
V.B.Sochava quyidagicha ta’rif beradi: Geotizim – boshqariluvchan tizimlarning
alohida, o‘ziga xos sinf; Yer yuzasidagi komponentlari bir-biri bilan tizimli
aloqada bo‘lgan hamda ma’lum yaxlitlik
sifatida fazo qobig‘i
va kishilik jamiyati
bilan o‘zaro ta’sirda bo‘ladigan barcha o‘lchamdagi makon. Yaxlit
bo‘lish bilan birga, kichik tizimlarga bo‘linadigan bu tizimlar sayyoraning
yuzasini to‘liq qamrab oladi, shu bilan bir qatorda uning bir
bo‘lagi sifatida uncha katta bo‘lmagan
makonda mustaqil mavjud bo‘ladi va maxsus faoliyatni bajaradi.
Mazkur ta’rifga
ko‘ra, geotizimni o‘zaro
bog‘liq komponentlarning to‘g‘ri va teskari aloqalar orqali birlashgan hamda
bir-biri bilan o‘zaro ta’sirda
bo‘ladigan tabiat va
jamiyat kichik tizimlaridan
iborat, moddiy-energetik bir
butun yaxlit holdagi hududiy tizim deb qarasak bo‘ladi. Geotizim insonning
haqiqiy yashash muhiti, xo‘jalik faoliyati bevosita yoki bilvosita ta’sir
etadigan tabiiy, tabiiy-antropogen (o‘zgartirilgan tabiiy)
yoki antropogenlashgan
(inson tomonidan kuchli
o‘zgartirilgan) hududiy tizim
sifatida namoyon bo‘ladi. Geotizimni tashkil qiluvchi va uni
rivojlantiruvchi
komponentlarning o‘zaro ta’sir
va aloqadorliklari ular orasida
muttasil ro‘y berib
turadigan modda va
energiya almashinishining natijasi
bo‘lib, bu almashinish
moddaning aylanishi va
energiya oqimi shaklida bo‘ladi.
Geotizimdagi modda va energiya ning
harakati uning tarkibiy
qismlarini – kichikroq
geotizimlarni va tabiat
komponentlarini hamda antropogen
obyektlarini bog‘lab turadi
hamda bir butunligini
ta’minlaydi.
Geotizimlarning modda va energiya almashinuvi xususiyatiga
ko‘ra ikki turi ajratiladi: a) modda va energiya almashinuvi chegarasidan
tashqariga chiqmaydigan yopiq geotizimlar. Masalan, geografik qobiq; b)
modda va
energiya almashinuvi
chegarasidan tashqariga chiqadigan ochiq geotizimlar. Masalan,
landshaftlar.
Geotizimlarning
ko‘lamiga, ya’ni katta-kichikligiga qarab
V.B.Sochava sayyoraviy, regional,
topologik darajalarini ajratadi.
Mazkur sayyoraviy, regional va
topologik (mahalliy) ko‘lamdagi geotizimlarning
har biri o‘ziga xos hajmi, yoshi bilan tavsifl anib, o‘ziga xos modda
va energiya almashinishi shakliga
egadir. Ushbu uch ko‘lamdagi geotizimlar
yoshi jihatidan ham bir-biridan farq qiladi. Masalan, sayyoraviy va
regional ko‘lamdagi geotizimlarning yoshi
geologik davrlar o‘lchami
bilan o‘lchansa, topologik
ko‘lamdagi geotizimlarning yoshi
esa bir necha o‘nlab, yuzlab ming yillar bilan
o‘lchanishi mumkin.
Sayyoraviy ko‘lamdagi
geotizimlarga geografik qobiq
kiradi. U eng
katta va eng murakkab geotizim
bo‘lishi bilan bir
vaqtda juda ko‘p
va turli taksonomik
qiymatga ega bo‘lgan
geotizimlarga
tabaqalangandir. Regio nal darajadagi
geotizimlar quyidagilar: materiklar, o‘lkalar, zonalar, provinsiyalar,
okruglar, rayonlar. Bu yerda biz faqat
quruqlikning geotizimlarga bo‘linishini
ko‘rsatdik. Suvlik esa
boshqacha bo‘linadi.
Topologik (kichik) ko‘lamdagi
geotizimlar – landshaft,
joy, urochishe, fatsiya.
Geotizimlar (fatsiyadan
boshqalari) o‘z ichki
tuzilishi jihatidan bir
vaqt ning o‘zida ham
bir butundir, ham
xilma-xildir, ya’ni o‘zidan
kichik bo‘lgan geotizimlardan tashkil
topgan. Bu geotizimlar
o‘zining katta-kichikligiga bog‘liq
holda pog‘onasimon taksonomik
qiymatga egadir. Masalan,
geograf ik qobiq o‘zidan
kichikroq bo‘lgan geotizimlar – quruqlik va okeanlarga,
quruqlik esa, o‘z navbatida, materiklarga,
materiklar esa o‘zidan kichikroq bo‘lgan geotizimlar – tabiiy geografik o‘lkalardan tashkil topgan va h.k.
Geotizimlarni katta-kichikligi bo‘yicha,
ya’ni pog‘onasimon qo‘yib
chiqilsa, quyidagicha bo‘ladi: geografik qobiq – quruqlik – materiklar – tabiiy geografik o‘lkalar–tabiiy geografik
zonalar – tabiiy geografik provinsiyalar –
tabiiy geografik okruglar
– tabiiy geografik
rayonlar – landshaftlar – joylar – urochishelar – fatsiyalar. Lekin geotizimlar,
odatda, yuqorida aks ettirganimizdek,
birin-ketin emas, balki kichik geotizimlar
birgalikda kattalarini, ular esa, o‘z navbatida, undan kattaroqlarini
hosil qilib, ya’ni "kattasining ichida
kichiklari” joylashgandir.
Geografik tadqiqotlarda
yuqorida keltirilgan geotizimlardan, asosan,
landshaft va uning qismlari bo‘lgan joy, urochishe va fatsiya
o‘rganiladi.
Landshaft nemischa
so‘z bo‘lib, (land-yer
va schaft –
o‘zaro aloqadorlik va bog‘liqlikni aks ettiruvchi suffiks), umumadabiy tilda manzara, joyning
ko‘rinishi ma’nolarini anglatadi.
Geograf yada esa
ilmiy termin bo‘lib,
geotizimlarning bir taksonomik pog‘onasini nomlash va tavsifl ash uchun
ishlatiladi. Landshaft – bir
xil geologik tuzilishi,
bitta relyef turi,
bir xil iqlimi
hamda faqat shu
landshaftga xos bo‘lgan,
o‘zaro bog‘liq kichik geotizimlar yig‘indisidan iborat
genetik jihatdan bir butun geotizimdir. Landshaft bir jihatdan qaraganda zona,
provinsiya, okrug, rayon kabi regional
geotizimlarni tashkil qiluvchi eng
oddiy geotizim, geografik qobiqning
eng oddiy va
eng kichik birligidir.
Ikkinchi jihatdan, o‘zidan
kichik bo‘lgan urochishe,
fatsiya kabi qismlar
va oddiy geotizimlar
bog‘lamidan hosil bo‘lgan murakkab ko‘p yarusli va dinamik geotizimdir. Landshaft
yon-atrofdagi landshaftlar bilan
modda va energiya almashinishi orqali doim o‘zaro ta’sirda
bo‘lib turadigan ochiq geotizimdir.
Landshaftlar
joylardan, joylar urochishelardan, urochishelar esa fatsiyalar tizimidan
iborat.
Joy – o‘zaro bog‘liq va
o‘xshash urochishelarning mujassamligidan iborat
geotizim. Landshaftlarning joylarga
tabaqalanishida relyef asosiy
ahamiyatga ega. Joy
relyefning mezoshakllariga to‘g‘ri
keladi. Daryolarning quyi terrasalari, qayir
joylarni tashkil qiladi. Ushbu
joylar guruhi uchun
grunt suvlarining yer
betiga yaqin joylashishi,
tuproq hosil bo‘lishida ularning
faol qatnashishi, asosan, gidromorf, ya’ni allyuvial tuproqlar rivojlanishi, namsevar
o‘simliklarning tarqalishiga sabab bo‘ladi.
Daryo terrasalarining yuqori va quyi qismlari O‘zbekistonda deyarli
to‘liq o‘zlashtirilgan va ularda
sug‘oriladigan dehqonchilik bilan shug‘ullaniladi. Shuning uchun bu joylar qadimdan dehqonchilik
yerlari hisoblanadi.
Urochishe relyefning
mezoshaklida joylashgan bo‘lib,
kelib chiqishi va
rivojlanishi jihatdan uzviy
bog‘liq bo‘lgan fatsiyalardan
iborat geotizimdir. Joylarning
alohida urochishelarga bo‘linishida
uning litogen asosi
– relyef hamda
tog‘ jinslarining litologik
tuzilishi asosiy ahamiyatga
egadir. Tekisliklarda urochishe
ko‘proq jarliklarga, murakkab tu
zilgan qayirga, quyi terrasalarga, yuqori terrasalardagi botiqlarga, deltalardagi qurigan kichikroq ko‘llarning
botiqlariga, tog‘larda esa soylarga, adiroldi
qirlarga, past va
o‘rtacha balandlikdagi tog‘larning turli qismlari va boshqalarga mos keladi.
Fatsiya– (lotincha facies – tashqi
qiyofa ma’nosini anglatadi) tog‘
jinslarning litologik tarkibi
bir xil, relyef
tuzilishi, namlanishi bir
xil, mikroiqlimi, tuproqlari,
o‘simlik va hayvonot
dunyosi bir xil,
ya’ni uni hosil
qiluvchi komponentlariga xos
bo‘lgan belgilari bir xilligi bilan
tavsifl anadigan eng oddiy
tuzilgan va eng kichik geotizimdir.
Fatsiyalar relyefning mikroshakllariga to‘g‘ri
keladi. Masalan, jarlarning
ichi, pastqamliklarning tubi fatsiyalari. Fatsiyalar geotizimlar ichida
eng ochig‘i hisoblanadi
va faqat qo‘shni
fatsiyalar bilan o‘zaro
bog‘liqligi va aloqadorligi
sharoitidagina shakllanadi,
rivojlanadi. Ular o‘zidan
katta bo‘lgan boshqa
geotizimlarga nisbatan tashqi
kuchlar ta’siriga beriluvchan va tez o‘zgaruvchan bo‘ladi.
Buning sababi shundaki, fatsiya
doirasida uning komponentlari
orasidagi aloqadorlik va
bog‘liqlik boshqa
geotizimlardagidan ko‘ra mo‘rtroq, tez
shikastlanuvchan, tashqi omillar ta’siriga chidamsizroq ekanligidadir.
Shuning uchun ham, insonning
xo‘jalikdagi faoliyatini geotizimlarga ta’siri va uning
o‘ziga xos oqibatlari
dastavval fatsiyalar miqyosida ro‘y beradi. Jumladan, bunday o‘zgarishlar fatsiyalarning eng harakatchan, o‘zgarishga moyilroq bo‘lgan o‘simliklarida ko‘zga
tashlanadi va keyinchalik ularning boshqa xususiyatlari: mikroiqlimi,
namlanishi, issiqlik tartibi
kabilarning o‘zgarishiga olib
keladi. Tog‘ jinslari ko‘pincha o‘zgarmay qoladi. Shu sababli fatsiyalarga bo‘ladigan
inson ta’siri to‘xtatilsa, o‘zgargan fatsiyalar yana o‘zining avvalgi holatiga
qaytishga harakat qiladi.
Geotizimlarning
bir xil tabiiy sharoitga ega ekanligi, ularni ilmiy va amaliy
jihatdan o‘rganish muhim
ekanligini ko‘rsatadi. Chunki, ularning o‘zgaruvchanligi, rivojlanishi, resurslarning joylashuvi,
mahsuldorlik va boshqa xususiyatlarini tadqiq qilish, ulardan xo‘jalikni
rivojlantirish maqsadlarida foydalanishning eng samarali yo‘llarini ochib
beradi.
Maqolani foydali yoki qiziqarli deb hisoblasangiz ijtimoiy tarmoqlardagi do`stlaringizga matnni belgilab tavsiya qiling!
Agarda Siz maqolada xatoni uchratgan bo'lsangiz, unda xato matnni belgilab, CTRL + ENTER klavishasini bosing va sayt ma'muriga xabarnoma jo'nating.