180-daraja meridian sirlari
Globusdagi chiziqlarga diqqat qilsangiz, meridian chiziqlarining ikkitasi qalinroq
ekanligini ko’rasiz. Biri — g`arbdagi nol meridian, ikkinchisi — sharqdagi 180-meridian. 180-meridianning
«familiyasi» — «Kun o’zgaradigan chiziq», shuning uchun uning g`alati xosiyatlari
ko’p.
Toshkentda har bir yangi kun tungi 00 soatdan boshlanadi.
Ammo butun dunyodagi har bir yangi kun tungi 00 soatda 180-meridiandan boshlanadi
— g`arb tomonga yangi kun kiradi. 24 soatdan so’ng sharq tomondan kelganda har bir
sutka shu meridian chizig`ida tamom boladi.
180-meridianning g`arbida 1-yanvar boshlanganda,
uning sharqida hali 31-dekabr tugamaydi. Masalan, Toshkentda 1-yanvar boshlanganda,
shu kunning sharqdagi chegarasi baribir 180-meridian bo’lib turaveradi, ya’ni
180-meridiandan Toshkentgacha 1-yanvar, dunyoning qolgan hamma yerida odamlar eski
yilning so’nggi kunini yashayotgan bo’lishadi. Demak, Yer sharida ayni bir vaqtda
ikki kun mavjud bo’lar ekan.
Xalqaro kelishuvga ko’ra «Kun o’zgaradigan chiziq»
shahar va qishloqlardan ancha uzoqda — dengiz o’rtasidan o’tkazilgan. Xo’p, o’sha chiziq odamlardan ataylab uzoqlashtirilgan
ekan ittifoq kemada suzib borayotib, unga duch kelib qolsangiz. Bu yog`i nima bo’ladi? Chiziqning
qiziq xususiyati shunda bilinadi. Qanchalik to’g`ri yuritilayotganligini bilish
maqsadida qirg`oqdagi kishilardan bugun haftaning qaysi kuni ekanligini so’rashni
buyurdik. Ular bugun payshanba ekanligini aytishdi. Hayron bo’ldik… Axir, kema daftarida
yozilib borishicha, bugun chorshanba bo’lishi kerak edi. Qanday qilib bir kunga
adashganligimizni tushuna olmasdik…
Keyinchalik bilsak, biz hisobda adashmagan ekanmiz:
kemarmiz doimo g`arbga qarab suzganligi, ya’ni Quyosh harakatiga mos holda harakatlanganligimiz
uchun mazkur joyga yetib kelganda, bir joyda turganlarga qaraganda, 24 soatni —
bir sutkani yutdik. Buni tushunish uchun biroz bosh qotirish kerak».
Bundan bir necha asr muqaddam sharq tomonga safarga chiqqan rus sayyohlari
Bering bo’g`ozidan o’tib Alyaskaga yetib kelganlarida Atlantika okeani tomondan
yo’lga chiqib, g`arbga tomon suzib Alyaskaga yetib kelgan ingliz sayyohlari bilan
uchrashadilar. Suhbat vaqtida ruslarning yakshanbani inglizlardan bir kun ilgari
nishonlagani ma’lum bo’ladi.
Vaqtni hisoblashning
qat’iy bir tartibi bo’lishi uchun xalqaro bitimga binoan o’n ikkinchi soat mintaqasining
o’rtasidan o’tuvchi 180 daraja meridian sanalarning o’zgarish chizig`i deb
qabul qilingan. Sanalarning o’zgarish chizig`i Osiyo bilan Amerika o’rtasidan Tinch
okean orqali o’tadi. Bu chiziq ayrim joylarda, xususan, quruqlik va davlat chegaralarida
meridiandan biroz chetga chiqqan. Masalan, Bering bo’g`ozida bu chiziq Katta Diomid
orolini, Chukotka yarimorolini sharq tomondan va Aleut orollarini g`arb tomondan
aylanib o’tadi. Har bir yangi kun (sutka) sanalarning o’zgarish chizig`idan boshlanadi.
Sanalar o’zgarish chizig`i joylashgan o’n ikkinchi
soat mintaqasi ichida, odatda, vaqt bir xil. Ammo sanalar o’zgarish chizig`ining
har ikkala tomonida kalendardagi kunlar turlicha bo’ladi. Chunonchi, sanalar o’zgarish
chizig`ining g`arb tomonidagi kunlar sharq tomonidagi kunlar hisobidan rosa bir
sutka oldinda bo’ladi. o’n ikkinchi mintaqada soat 10 deylik. Shunda mintaqaning
sanalar o’zgarish chizig`idan g`arb tomonda Osiyoda 22-mart soat 10, sharq tomonda
— Amerikada 21-mart soat 10 bo’ladi. Shuning uchun sayyohlar Tinch okeanda g`arbdan sharqqa
tomon suzib borib sanalar o’zgarish chizig`ini kesib o’talar, ular uchun sana takrorlanadi.
Masalan, 4-apreldan keyin yana 3-aprel keladi.
Agar sayyohlar Tinch okeanda sharqdan g`arbga tomon
suzib borayotib sanalar o’zgarish chizig`ini kesib o’tsalar, sana bir yo’la bir
kunga o’zgaradi: masalan, 4-apreldan keyin 5-aprel hisobiga o’tiladi.
Foydalanilgan manbalar:
