Ekologik muammo keltirib chiqarayotgan omillar
Ekologiya sohasi
olimlari anchadan beri ogohlantirish qo’ng`irog`ini chalishmoqda — Yer sayyorasi
katta xavf ostida. Insoniyatning tabiatga nisbatan ko’r-ko’rona tutayotgan yo’li
flora va fauna olami turlarini me’yordan tashqari 1000 marta ko’proq vayron bo’lishiga
sababchi bo’layotir. Bugungi kun hisob-kitoblariga qaraganda 20 mingga yaqin tabiat
namunasi izsiz yuqolib ketgan. Eng dahshatlisi shundaki, biz odatiy turmushimizda
shunday buyumlar ishlatamizki, ular bir qarashda ko’zga tashlanmaydi, ammo aynan
ana o’shalar tabiatni vayron etuvchi omillar sifatida qayd etiladi. Bugun ana shunday
buyumlardan ayrimlari haqida gapirib o’tishni lozim topdik.
Taom uchun bir martalik
tayoqchalar ishlatish
1. Xitoy tayoqchalari — o’rmonlar kushandasi
Xitoy yoki yapon oshxonasini sevuvchilar restoranlarga
tashrif buyurishadi va maza qilib ovqatlanish uchun qo’llariga taom yeyish uchun
mo’ljallangan tayoqchalarni olishadi. Ammo qo’llarida turgan bu tayoqchalar tabiatga
qanchalik ziyon yetkazishini o’ylab ham ko’rishmaydi. Aynan ana shu tayoqchalar Xitoy o’rmonlarining
haqiqiy kushandasi hisoblanadi.
Xitoyda bir yilda 80 mlrd ana shunday tayoqchalar ishlab
chiqariladi va ular bir marta ishlatilgandan so’ng tashlab yuboriladi. Aynan ana
shuncha tayoqchalarni tayyorlash uchun 20 million dona daraxt kesiladi, ular asosan
o’n ikki yillik daraxtlardan tayyorlanadi. Buning natijasida bugungi kunga kelib,
Xitoy o’rmonchiligida sezilarli muammolar paydo bo’ldi. Ayni damda ushbu mamlakat
o’rmonchiligi rivojlangan mamlakatlar orasida 139 o’rinda ketmoqda.
Tug`ilishni nazorat
qilish okeanlarga bitmas-tuganmas zarar keltiradi
2. Nazorat va dunyo okeanlari
Kim homiladorlikka qarshi tabletkalardan foydalansa, shuni
yaxshi bilsinki, bu tabletkalar, shuningdek, dengiz jonivorlari hayotiga putur yetkazadi.
2014-yilda Nyu-Bransuik Universiteti bir necha o’n yillar davom etgan tadqiqotlar
o’tkazdi. Ular chiqindi suvlarning ekotizimga bo’lgan ta’sirini o’rganib chiqishdi.
Olimlarning aniqlashtirishlaricha, hatto oz miqdordagi
estrogen ham dengizdagi barcha turlarning qirilib ketishiga sabab bo’lar ekan.
2001-yilda Ontoriodagi ilmiy-tadqiqot markazi ko’llarning birida estrogen moddasi
hamda garmonlarga qarshi ichiladigan tabletka va dorilarning tizimga ta’sirini sinab
ko’rishdi. Xulosa shu bo’ldiki, bunday holatlarda baliqlar ko’payishni tamoman to’xtatishgan.
Organizmga hazm bo’lmagan garmonlar yakunda kanalizatsiya
tizimiga tushadi. Kanalizatsiya tizimi daryo yoki dengizlarga quyiladigan shaharlardagi
dengiz jonivorlari juda katta miqdorda zarar ko’rgan.
Prozakning qushlarga
ta’siri
3. Prozak — qushlar uchun o’lim
Ko’p miqdordagi kishilar antidepressant hisoblanmish prozak
qabul qiladi. Ammo kamchilik uning yon-atrofimizdagi olamga salbiy ta’siri haqida
bilsa kerak. York Universiteti olib borgan tadqiqotlar natijasi shuni ko’rsatdiki,
antidepressantlar (prozakning turli xillari) tabiatga, asosan, qushlarga juda katta
miqdorda ziyon keltirar ekan.
Olimlar yomg`ir chuvalchanglarida prozak miqdorini o’lchab
ko’rishgan. Miqdor insonnikiga qaraganda ko’p bo’lmagan — 3 foizdan 5 foizgacha.
So’ngra ular o’sha chuvalchanglar bilan nazorat ostida bo’lgan 24 ta chug`urchuqni
oziqlantirishdi hamda qushlarni olti oy davomida kuzatishdi.
Qushlarda ham ayrim odamlarda bo’ladigan aks ta’sir kuzatildi:
ular yemakka bo’lgan qiziqishlarini yuqotishdi va oziqlanishni to’xtatib qo’yishdi.
Qushlar, shuningdek,
o’zga jins vakillariga qiziqishlarini ham yuqotdi.
Ichimliklar uchun
naychalar
4. Bu ko’zga ko’rinmas narsa — okeanlar vayronkoridir
Ma’lum bo’lishicha, restoranlar va barlarda ichimlik solingan
bokallarga qo’shib beriladigan naychalar sayyora ekologiyasiga jiddiy zarar yetkazadi.
Qo’shma shtatlarda
har kuni mana shunday naychalardan 500 millionta ishlatilinadi.
So’nggi 25 yil davomida butun dunyo plyajlaridan olti millionta
ana shunday natschalar yig`ib chiqilgan. Dunyo okeanida ushbu naychalar eng ko’p
zarar keltiruvchi o’nta chiqindi orasida e’tirof etiladi. Naychalar polipropilen
— chirimaydigan plastikadan yasaladi. Millionlab naychalar 12-14 tonna plastikaga
aylanadi va ummon jonivorlarining umriga zomin bo’ladi. Masalan har yili plastmassalar
ta’sirida millionta dengiz qushi halok bo’ladi.
5. Qurbaqalarni
taom sifatida ishlatish
Fransuzlarning qurbaqadan tayyorlaguvchi taomlari shu darajada
mashhur bo’lib ketdiki, endi bu jonivorlardan kata sanoat vujudga kela boshladi.
Qurbaqalar ularni
maxsus firmalarda yetishtiruvchi Janubiy Amerikadan keltiriladi.
Yaponiya va Qo’shma Shtatlar qurbaqalarni import qiluvchi
yirik importchilar hisoblanadi (faqat AQSh har yili 5 mlnga yaqin qurbaqani import
qiladi). Janubiy Amerikadan keltiriluvchi qurbaqalar zamburug`larning bir turi bilan
zaxarlangan bo’ladi. bu zamburug`larning inson salomatligiga ziyoni yo’q, biroq
u doimiy ravishda mutatsiya jarayonini o’tkazadi va uning yangi shtammlari halokatga
olib kelishi mumkin.
6. Bakteriyalarga
qarshi sovun
Bakteriyaga qarshi sovunlarning atrof-muhitga qay darajada
foyda-ziyoni borligi haqida mana nechi yildirki bahs-munozaralar tingani yo’q. Jons
Xopkins universiteti bakteriyaga qarshi sovun tarkibidagi kimyoviy birikmalar kanalizatsiyaga
tushgach, nima bo’lishi ustida tadqiqot olib bordi. Sovun tarkibidagi kimyoviy birikmalarga
— triklokarban va triklozan kiradi.
Bu birikmalar tozalash jarayonida suv bilan yuvilib ketadi,
biroq u so’ngra yerga tushadi va oxir-oqibat suv yuzasiga chiqadi. Triklokarbanning
parchalanishi natijasida undan kanserogenlar ajralib chiqadi, triklozanning parchalanishi
esa xloroformni vujudga keltiradi. Yakunga borib, bu kimyoviy birikmalar o’simliklar,
hayvonlar va insonlarning organizmiga borib tushadi.
Mushuklar
7. Mushuklar hojatxonasi global xavf paydo qiladi
Mushuk parvarishlovchi odamlarning aksariyatida mushuklar
uchun maxsus hojatxonalar qilingan. Bunday hojatxonalar bentonitli geldan yasaladi.
Ushbu gelni ishlab chiqarish esa ochiq usulda amalga oshiriladi. Bu esa atrof-muhitga
faqatgina halokat olib keladi.
8. Baliqchilik fermalari
Baliqchilik fermalarining kengayib borishi ekologik halokatni
keltirib chiqaradi. Qisqichbaqalarni sun’iy sharoitda yetishtirilishi sohil maydonlaridagi
tuproqning degradatsiyaga olib keladi, bu esa tabiiy suv organlarining halokati
demakdir. Bundan tashqari, ichimlik suvining sho’rlanishiga ham sababchi bo’ladi.
Baliqchilik xo’jaligida ko’plab baliq chiqindilari suvga
oqizilishiga to’g`ri keladi. Shu bois aksariyat hollarda bunday vaziyatlarda kimyoviy
mahsulotlardan foydalaniladiki, uning turgan-bitgani ekologiya uchun o’ta zararli
hisoblanadi.
9. Soya ozuqasi
Soya mahsulotlarini ekologik toza va foydali ozuqa sifatida
ko’p bor reklama qilishgan. Ammo yaqinda olib borilgan tekshiruvlar shuni ko’rsatdiki,
soya yetishtirish atrof-muhitga yetarlicha zarar berar ekan.
Soyani nafaqat insonlar iste’mol qiladi, balki yetishtirilgan
soyaning 80 foizi chorvachilikda ham ishlatiladi. Yer yuzida soyaga bo’lgan talab
katta, shu bois har yili uni yetishtirish uchun ko’plab joy talab qilinmoqda.
2008-yildan boshlab Braziliyada o’rmonlarni kesish shu darajada avjolib ketdiki,
natijada mamlakatda o’rmonsizlik holati vujudga keldi. Uning o’rniga esa 1,2 mln
gektar maydonga soya ko’chati ekib chiqildi.
10. Oziq-ovqat chiqindilari
Ko’pchilikka bolalik vaqtida ota-onasi tomonidan tushlik
va kechki taomni oxiriga qadar yeb qo’yish kerakligi aytilgan. Ammo ular buning
qanchalik muammo keltirib chiqarishini tasavvuram qila olishmagan. Har yili oziq-ovqat
chiqindisi butun jahon bo’yicha 1,3 mlrd tonnaga yetadi.
Ularni yig`ib olish uchun esa 750 milliard dollar sarflanadi.
Oziq-ovqat mahsulotlarini tayyorlash uchun har yili 3,3 mlrd tonna par gazi va har
yili Volga daryosidan oquvchi suvdan uch baravar ko’p miqdorida suv ishlatilinadi.
Qishloq xo’jaligining 28 foiz yeri chiqindilarni qayta
ishlash uchun foydalaniladi. Shu bois 870 mln kishi har yili ochlikdan aziyat chekadi.
Sarvar Anvar o’g`li
tayyorlagan
