Ko’mir va neft qay tariqa paydo bo’lgan?
Ko’mir Yer shari
taraqqiyotining turli davrlarida hosil bo’lgan. Ko’mir paydo bo’lishining eng uzoq
davom etgan bosqichi bundan 250 000 000 yil ilgari boshlangan va taxminan 35
000 000 yil davom etgan Pensilvan davriga to’g’ri keladi. Yer ostidagi
ko’mirning qolgan qismi bir million yildan 100 million yilgacha muqaddam
shakllangan.
U davrlar qanday
voqea-hodisalar ro’y bergan va ko’mir qanday hosil bo’lgan? Ko’mir Yer
qobig’ida tog’ jinslari orasida uzunligi bir necha kilometrgacha va qalinligi
uch metrgacha bo’lgan qatlam holida joylashgan. Ko’mir changalzor bot-qoqlarda,
issiq namxush iqlim sharoitida bundan yuzlab million yillar ilgari o’sgan
qadimgi daraxtlar va o’simliklarning qoldiqlaridan vujudga kelgan.
Bunday botqoqlarda tez
o’suvchan qamishlar va bahaybat qomatli paporotniklar govlab o’sgan. Bir
zamonlarga kelib, ular halokatga yuz tutgan va botqoqlar qa’riga cho’kkan. Bu
ularni chirib ketishdan saqlab qolgan. Bakteriyalar daraxtlarning ayrim
qismlarini qayta ishlagan, ulardan paydo bo’lgan gaz havoga uchgan.
Daraxtlarning asosan ugleroddan iborat qora kuyindi qismi ajralib qolgan.
Keyinchalik xuddi shu qism ko’mir qatlamiga aylangan.
Daraxtlarning qora kuyindi qismi ustida g’ovlab-gurkirab o’sgan giyohlar
dunyosi bu qatlamlarning qalinligini bir necha metrgacha ko’tarilishiga sabab
bo’lgan. Oxir-oqibatda botqoq joylarni suv bosgach, bu jarayon to’xtaydi.
Natijada ko’mir qatlamlarini suvosti cho’kmalari va qum qoplagan.
Payti kelib, yuqori qatlamlarning zilday bosimi ostida qatlamlar bag’ridagi
suyuqlik siqib chiqarilib, qotishqoq massaning o’zi qolgan va u
asta-sekin sovub, ko’mirga aylangan. Ayrim o’rinlarda bu jarayon bir necha
marta takrorlangan. Qoldiqlardan hosil bo’lgan qachlarni suv bosib, tag’in
botqoqliklar tug’ilgan. Tag’in o’simlikar dunyosi paydo bo’lgan va yana suv
ostida qolgan. Shu tariqa qattiq qotishma holidagi cho’kindi va qum bosqinlari
bilan ajralgan ko’mir qatlamlari yaralavergan.
Daraxtning ko’mirga aylanishi
uchun necha ming yillar talab qilinadi. Ko’mir daraxtdan paydo bo’lganligi oson
tasdiqlanadi. Ko’mirning bag’rida paporotnik, daraxt qobiqlari, shuningdek
toshga aylangan daraxt tanalari va to’nkalarining asorati saqlanib qolganini
aniq-tiniq kuzatish mumkin.
