31-iyul Eng sevimli kitoblarni eslash kuni
Kitob axborotlarni, g`oya, obraz va bilimlarni saqlash hamda tarqatish, ijtimoiy-siyosiy, ilmiy, estetik qarashlarni shakllantirish vositasi; bilimlar targ`iboti va tarbiya quroli; badiiy, ilmiy asar,
ijtimoiy adabiyot. Xalqaro statistikada YUNESKO tavsiyasiga ko`ra, hajmi 48
sahifadan kam bo`lmagan, taboqlab tikilgan nodavriy nashrni, shartli ravishda, kitob deyish qabul qilingan. Kitob ishi, kitobni
yaratish, tayyorlash, uni tarqatish, saqlash, tavsiflash va o`rganish bilan bo`liq
katta jarayonni o`z ichiga oladi. Fan, adabiyot, san`at asarlaridan matbaada ko`paytirish
va tarqatish uchun tanlash, ularga ilmiy va badiiy nuqtai nazardan yondoshish,
tahrir qilish, badiiy bezash, matbaa ijrosini belgilash va nashrga tayyorlash
noshirlikning vazifasi. Kitobni ko`plab chiqarish, kitob bosish ishi
poligrafiya sanoati olib boriladi. Kitoblarni to`plash, saqlash, o`quvchilar o`rtasida
tashviqot qilish, ulardan kitobxonlar foydalanishlari uchun qulay sharoit
yaratish kutubxona ishiga qaraydi Kitob va bosma nashrlar
haqida muayyan maqsad bilan o`quvchilarga ma`lumot berish va ularni tashviqot
qilish bibliografiya vazifasidir. Kinobning paydo bo`lish tarixi yezuvning yaratilishi
va shakllanishi jarayoni bilan o`zviy bog`liq. Yozuvning uzilish xususiyatlari
(belgilar tizimi, ularning joylashish tartibi), yozuv materiali va qurolining o`ziga
xos tomoni va boshqalar. Ma`lum darajada Kitob tuzilishini ham belgilab berdi.
Qadimgi Misr, Rim, Yunoniston va O`rta Osiyoda kishilar
tosh, palma daraxti barglari, sopol va boshqalar. Materiallarga yozib fikr izhor
etganlar. Har bir kitob o`nlab shunday materiallardan tayyorlangan plitalardan
iborat bo`lib, og`irligi bir necha kg bo`lgan. Yozuv materiali sifatida papirus
o`simligi ishlatilishi (mil. av. 4 ming yilliklarda) bilan o`rama kitoblar
paydo bo`ldi. Bunday kitoblarning uzunligi o`rtacha 10 m atrofida bo`lib,
ingichka, yumaloq tayoqlarga o`raglan va maxsus charm yoki yog`och g`iloflarda
saqlangan. Sharq mamlakatlari, Qadimgi Rim va Yunonistondagi ko`pgina nodir asarlar
papirusga bitilgan. II asrga kelib kitob materiali sifatida pergament
(teri)dan foydalanish keng rasm bo`ldi. Dastlab bunday kitob o`rama holda
saqlangan. Ayrim ma`lumotlarga qaraganda, O`rta Osiyoda, xususan, Xorazmda
milodan avalgi 1-ming yillikning 1-yarmida vujudga kelgan zardo`shtiylik
dinining muqaddas kitoblaridan Avestoning qadimiy nusxasi ham 12 ming mol
terisiga bitilgan. Arablarning O`rta Osiyodagi istilosiga qadar u yerda ko`p nodir
kitoblar saqlangan kutubxonalar bo`lgan. Lekin ularning ko`pi bosqinchilikurushlari
natijasida yo`qotib yuborilgan. 2-asrlardan boshlab Qadimgi Rimda xuddi hozirgi
kitoblarning varaqalari singari buklab, tikib tayyorlangan va bir-biriga
biriktirilgan, muqovali kitoblar kodeks
paydo bo`ldi. Ular dastlab papirus, so`ng pergamentga yozilgan. Bunday kitoblar
og`ir va besunaqay edi. 6-asrdan boshlab kodeks shakli asosida hozirgi ko`rinishdagi
kitoblar paydo bo`ldi. Teriga ishlangan noyob kitoblardan biri Mus-hafi Usmon Qur`onidir.
Qur`oni Karimning bu nusxasi 644-656-yillarda xalifa Usmon ko`rsatmasi bilan
Muhammad (s.a.v)ning kotiblari Zayd ibn Sobit, Amir ibn alo`s va Hishom ibn Hakimlar
tomonidan kufiy xatida yozilgan. Mazkur qo`lyozma kitob Amir Temur tomonidan
Samarqandga olib kelingan. Jami 353 varaq, hajmi 68x53x22 sm. O`zbekiston musulmonlari
idorasi kutubxonasida saqlanadi. Qog`ozning kashf qilinishi kitob tarixida
yangi davr ochdi. Ayrim ma`lumotlarga qaraganda, 650 yillardayoq Samarqandda
qog`ozli kitoblar bo`lgan. 13-asrdan Yevropada qog`oz asosiy yozuv materiali bo`lib
qoldi. Qog`oz kitobning ko`payishiga va tarqalishiga yangi imkoniyat ochdi.
Kitob bezashga alohida ahamiyat berildi. Uning sahifalariga turli
miniatyuralar, hoshiyalariga bezaklar ishlana boshladi. Asta-sekin xattotlik
(kalligrafiya), muqovasozlik kabi kasblar ajralib chiqdi. Ayniqsa, O`rta
Osiyoda o`rta asrlarda xattotlik san`ati keng rivojlandi. Mashhur xattotlarning
ko`p avlodlari kitob tayyorlash usulini materiallar, siyoh, xat ko`chirish
texnikasini takomillashtirib bordilar.12-asrlarda Movarounnahrda muayyan soha
sifatida shakllangan kitobat san`ati 15-asrlarda yangi taraqqiyot bosqichiga ko`tarildi.
Har bir kitob qog`ozidan tortib muqovasigacha, siyohdan to buyoqlari-yu
zarhaligacha ma`lum me`yordagi modda, reja va qoida asosida tayyorlanadi, hatto
kitobdan xushbo`y hid anqib turishi uchun ba`zan siyohga gulob yoki anbar qo`shilardi.
Qo`lyozmalar nafis husnixat, zarafshon (tilla suvi sochish), suvli buyoqlar
bilan hoshiyaga nafis naqshlar ishlab badiiy bezatildi. 16-asrlarda bir qancha
iste`dodli xattot, musavvir, lavvoh va sahdoflar (Abdurahmon Xorazmiy,
Sultonali Mashqadiy, Sultonali Xandon, Mirali qilqalam va b.) yetishdi. Hirot
xattotlariga ustozlik qilib, kitobat san`ati ravnaqiga ulkan hissasini qo`shgan.
Xushnavis xattotlardan Sultonali Mashhadiy edi. U Nizomiy, Hofiz, Sa`diy,
Navoiy, Husayn Boyqaro va boshqalarning asarlarini ko`chirib shuhrat qozondi.
Sultonali tomonidan ko`chirilgan 50 dan ziyod kitob bizning davrimizgacha yetib
kelgan. Temuriy hukmdorlar devonxonalari qoshida, xususan, Samarqand, Hirotda
maxsus saroy kutubxonalari tashkil etilgan. Bunday kutubxonalar o`rta asrning o`ziga
xos hunarmandchilik korxonasi bo`lib, ularda qo`lyozma kitoblarni to`plash va
saqlash bilan birga kitobsozlik bilan bog`liq bo`lgan bir qancha amaliy ishlar
bajarildi. Bunday saroy kutubxonalarining boshliklari "kutubxona dorugasi"
yoki "kitobdor" deb atalgan. Ularning qo`l ostidagi ko`plab xushnavis
xattot, naqqosh-musavvirlar, lavvoh, sahhoflar kitob yaratishga doyr turli vazifalarni
bajarishgan. Masalan, 15-asrning 1-yarmida Hirotda Ulug`bekning ukasi Boysunqur
kutubxonasida 40 xattot va bir qancha naqqosh qo`lyozma asarlardan nusxalar ko`chirish
va ularni bezash bilan band bo`lgan. Har bir qo`lyozma kitob bir necha
mutaxassis qo`lidan o`tardi. 1425-1429-yilarda Ja`far Boy-sunquriy tomonidan
Abulqosim Firdavsiyning mashhur "Shohnoma" asari ko`chirilib, 20 ta
turli mazmundagi rangdor miniatyuralar bilan bezatilgan. Noyob san`at asari
sifatida bu kitob Tehron muzeyida saqlanadi. Husayn Boyqaro va Alisher Navoiy
saroy kutubxonasi ham o`z davrida mashhur bo`lgan. Navoiy badiiy qo`lyozma san`atini
rivojlantirishga katta hissa qo`shdi. Uning bevosita ko`magi bilan Behzod,
Sultonali Mashhadiy, Shoh Muzaffar kabi o`nlab kitobsoz ustalar yetishib
chiqdi. Bu ustalarning uslub va an`analari keyingi yillardagi kalligrafiya san`atining
asosini tashkil etdi. Turkistonda xattotlik yo`li bilan kitob tayyorlash uzoq
vaqt davom etdi. Hatto kitob bosish kashf qilingandan keyin ham, dastlabki
vaqtlarda kitoblar qo`lyozma yo`li bilan ko`paytirilar edi. Kitob nusxalarini
ommaviy ko`paytirish yo`lidagi izlanishlar natijasida ksilografiya paydo bo`ldi.
15-asrning 40-yillarida Germaniyada Iogann Gutenberg tomonidan kitob bosish
ixtiro qilinishi kitob taraqqiyotida yangi davr ochdi. Kitob bosish texnikasi
asta-sekin takomillashib, boshqa mamlakatlarda ham tarqala boshladi. Turkistonda
bosma usuli bilan kitob chiqarish O`rta Osiyo Rossiyaga qo`shib olingandan
keyin tarqaldi. 1868-yil Toshkentda Turkiston harbiy okrugi shtabining
bosmaxonasi tashkil etildi. Shu bosmaxonada nashr etilgan rus olimi va sayyohi
N.A.Seversovning "Chu va Norin tizmalari etagidagi tog`li o`lka to`g`risida
lavhalar" (rus tilida) kitobi Turkistondagi ilk bosma kitobdir. O`zbek
tilidagi birinchi bosma kitob Shohimardon Ibrohimovning 1871-yil Xivada
bosilgan "Kalendar"idir. Birin-ketin Turkistonning boshqa
shaharlarida ham xususiy litografiyalar tashkil etildi. Bulardan Otajon Abdalov
(Xivada), Semyon Laxtin (Toshkentda), G`ulom Hasan Orifjonov (Toshkentda)
litografiyalari mashhur. Bu bosmaxonalarda adabiy, falsafiy, tarixiy
asarlar va darsliklar chiqarildi. Istiqloldan keyingi yillarda kitob
mahsulotlari mavzu-mundarijasida keskin o`zgarish bo`ldi. Tarixiy, milliy qadriyatlarga
taalluqli kitoblar nashriga alohida ahamiyat berildi. Qur`oni Karimning o`zbek
tilidagi tarjimasi ikki bor nashr etildi (1991-y., "Cho`lpon" nashriyotida;
2001-yil., Toshkent Islom universiteti nashriyotida). Imom Buxoriyning 4 jildli
"Hadis"lari (1991-96 yillar, Qomuslar Bosh tahririyati), Amir Temur
mavzui bilan bog`liq o`nlab kitoblar chiqarildi. Alisher Navoiyning 20 jildli
to`la asarlari (1998-2002, O`zbekiston "Fan"
nashriyoti) chop etildi. Turli nashriyotlarda Forobiy, Beruniy, Ibn Sino,
Najmiddin Kubro, Mahmud az-Zamaxshariy, Ulug`bek, Yassaviy, Abdulla Qodiriy,
Cho`lpon, Munavvarqori, Fitrat, Usmon Nosir va boshqalarning asarlari, 33
jildli "Xotira" kitobi chiqarildi. "O`zbekiston"
nashriyotida O`zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidenti I.A.Karimovning 10
jildli asarlari nashr qilindi (1997-2002). Mavjud nashriyotlar ommaning talab ehtiyojlaridan
kelib chiqib badiiy, ilmiy, ommabop, darslik kitoblar nashr etmoqdalar.
Kitoblarning badiiy va matbaa ijrosi ham jahon andozalari talablariga javob
beradigan darajada yuksalib bormoqda.
