Yevropa davlatlarining poytaxt shaharlari
Reja:
1. Shimoliy Yevropa
davlatlarining poytaxt shaharlari.
2. G’arbiy Yevropa davlatlarining poytaxt shaharlari.
3. Sharqiy Yevropa davlatlarining poytaxt shaharlari.
4. Janubiy Yevropa davlatlarining poytaxt shaharlari.
Toponimiya yunoncha "topos” – joy,
"onoma” – nom so’zlaridan hosil bo’lgan. Bu fan geografik nomlarning kelib
chiqishi, rivojlanishi o’zgarishi talaffuzi ularning ma’nosi shakli to’g’ri
yozilishi va geografik tarqalishini o’rganadi. Har bir geografik obyekt(tog’,
daryo, shahar, qishloq, materik vahakazo)ning nomi muayyan ma’noga ega.
Kishilik jamiyatining dastlabki taraqqiyot davridan boshlab har bir obyekt o’z
nomi bilan oddiy turdosh ot bilan atalgan, keyinchalik toponimlarga aylangan.
Polisonimlar – "Polis” yunoncha shahar,
shaharlarning nomlari, shahar ichidagi obyektlarning nomlari urbonimlar. Biz
esa Yevropa polisonimlari ya’ni Yevropa poytaxt shaharlari ma’nosini o’rganib
chiqamiz.
Hozir polisonimlarning quyidagilarini
o’rganib chiqamiz.
Shimoliy Yevropa davlatlarining
poytaxtlari: Dublin, Kopengagen, London, Oslo, Reyk’yavik, Riga, Stokgolm,
Tallin va Xelsinki.
G’arbiy Yevropa davlatlarining
poytaxtlari: Amsterdam, Berlin, Bern, Bryussel, Kiyev, Monako, Parij va Vena
Sharqiy Yevropa davlatlarining poytaxtlari:Budapesht, Buxarest, Bratislava, Minsk,
Moskva, Praga, Sofiya va Varshava.
Janubiy Yevropa davlatlarining
poytaxtlari: Afina, Belgrad, Lissabon, Lyublyana, Rim, Madrid, Vatikan,
San-Marino, Sarayevo, Zagreb va Tirana.
Dublin– Irlandiyaning poytaxti. Shaharga dastlab 140-yilda asos solingan. Dublin –
"qora moy” degani, shahar Liffi daryosi bo’yida joylashgan bo’lib, daryo suvi
torf zonasi ta’sirida qoramtir tusga ega. Shahar boshqacha Bale – Axa – Kliaxbeil –
"shahar”, ath –"kechuv”, cliath – "tol”) – "tolli kechuvdagi
shahar” deb ham ataladi.
Kopengagen– Daniyaning poytaxti. 1043-yilda xozirgi shahar o’rnida Xavn nomli qishloq
bo’lgan. Qishloq yonida 1167-yilda qal’a bunyod etilgan. Mana shu qishloq va
qal’a atrofida vujudga kelgan shahar Kjobmannshavn - savdogarlik
bandargohi nomini olgan. Zamonaviy shakli Kobenhavn; rus tilida Копенгаген
shakli nemis reformasi (Kopenhagen) ta’sirida paydo bo’lgan.
London – Buyuk Britaniyaning poytaxti. Tatsita tomonidan
eramizdan avvalgi 115-yilda lotinchada Londinium shaklida eslab o’tiladi va
shuning asnosida kelt tilida qayta tiklangan Londin nomi kelib
chiqadi.
Oslo– Norvegiyaning poytaxti. Shaharga 1048-yili asos solingan. Lo
daryosi mansabida joylashgani uchun (os – "daryo quyarjoyi, mansabi”, Lo –
daryo nomi) Oslo deyilgan.
Reyk’yavik– Islandiyaning poytaxti. Shaharga 875-yilda vikinglar asos solishgan. Reyk’yavik
islandcha reyk’ya – "bug’”, "tutun” va vik – "qo’ltiqcha”,
"qishloq” so’zlaridan yasalib, geyzerlar – issiq buloqlar ko’pligidan "bug’
otilib turadigan joy” degan ma’noni beradi.
Riga– Latviyaning poytaxti. Mahalliy tilda riga – "tirsak”, "daryoning burilgan
joyi” degan ma’noni beradi.
Stokgolm – Shvesiyaning poytaxti. XIII
asrda Melarni ko’li va Baltika dengizi sohillarida bunyod etilgan. Shved tilida
xolm
– "orol”, stok – "tor ko’rfaz(qo’ltiq)”, demak "tor ko’rfazdagi orol”
degan ma’noni beradi.
Tallin– Estoniyaning poytaxti. Dastlab yozma manbalarda 1154-yili tilga olingan,
lekin IX-X asrlarda shahar o’rnida estonlarning qishlog’i mavjud bo’lganligini
arxeologik manbalar ko’rsatadi. Dastlab shahar Kovolen, keyinchalik
Revel deb nomlangan. XIII asrda shaharni daniyaliklar bosib olgan va
ular shahar o’rnida qal’a qurishgan. Shuning uchun estonlar uni Tallin
(estoncha taani linn – "Dan shahri” ya’ni "daniyaliklar shahri”) deb
nomlashgan.
Xelsinki – Finlandiyaning poytaxti. Shaharga
1550-yilda asos solingan. Xelsing xalqi nomidan olingan.
Amsterdam– Niderlandiyaning poytaxti va yirik port shahar. Gollandcha "Amstel
daryosidagi damba” degan ma’noni beradi.
Berlin– Germaniyaning poytaxti. XIII asrdan boshlab Berlin shaklida eslab kelinadi.
Ishonarli aniq farazlarga qaraganda shahar nomi "Birl/Berl” – botqoqlik,
botqoq qadimgi slavyan tilidan kelib chiqqan. Shuningdek shahar nomi Berla
ismidan yoki boshqa qadimgi kelt, slavyan tillaridan kelib chiqqanligi haqida
mulohazalar bor.
Bern– Shveysariyaning poytaxti. Bern shahri 1191-yildan ma’lum. Shahar nomi kelt
tilidan "Bren” – tog’ kelib chiqqan. Shuningdek shahar nomi italyancha Verona
nomining Bern sifatida qayta ishlangan, o’zgartirilgan degan qarashlar ham
mavjud. Xalq etimologiyasi esa shahar
ayiq o’ldirilgan joyda bunyod etilgan degan va shuning uchun "ayiq”
ya’ni shahar nomi Bern. Bu afsona shahar bayrog’ida ayiqning tasvirlanganligida
o’z aksini topadi.
Bryussel – Belgiyaning poytaxti. Shahar nomi dastlab VII asrga
oid yozma manbalarda tilga olingan. Bryussel – "botqoqlik yaqinidagi shahar”
degan ma’noni beradi.
Kiyev– Ukrainaning poytaxti. Kiyev nomi birinchi bo’lib, 860-yildagi qo’lyozmalarda
eslab o’tiladi. Kiyev so’zi ikki qismga bo’linadi. Kiy so’zi cho’p
tayoq, ev so’zi esa qo’shimcha ma’nosini bildiradi. Demak tayoqlar
shahri degan ma’noni bildiradi.
Monako– Fransiya sarxadlari bilan o’ralgan O’rta dengiz qirg’og’ida joylashgan
Janubiy Yevropadagi davlat. Rim mualliflari tomonidan eramiz oraliqlarida
Gerkukles ibodat qilinadigan joy sifatida eslanadi. Portus Monoecus yakka
tanxo yashovchi degan ma’noni bildiradi. Bu esa Gerkulesning ismlaridan biri.
Parij– Fransiyaning poytaxti. Miloddan avvalgi I asrdan Lyutiseya nomi bilan
ma’lum. Parij – parizi qabilasi nomidan olingan.
Vena– Avstriyaning poytaxti. Miloddan avvalgi IV asrda kelt qabilalari hozirgi
shahar o’rnida qishloq barpo etib, Vindobara – "Oq dala” deb atagan.
Vena nomini boshqacha talqin etuvchilar ham bor.
Budapesht– Vengriyaning poytaxti. Zamonaviy shaharga 1872-yilda asos solingan. Shahar
Dunay darypsining qarama-qarshi qirg’og’larida joylashgan. Buda va Pesht
shaharlarining ma’muriy jihatdan qo’shilishidan kelib chiqqan.
Buxarest– Ruminiyaning poytaxti. 1459-yillarda qishloq sifatida tilga olingan. Buxarest
nomi Bukur
ismi va qishloqqa tegishlilik ma’nosini beruvchi qo’shimcha "eshti”ning
qo’shilishidan birikmasidan paydo bo’lgan.
Bratislava– Slovakiyaning poytaxti. Xozirgi shahar o’rnida eramiz boshlariga qadar
rimliklarning Posonium nomli lageri joylashgan. Keyinchalik uning o’rnida Preslav
Slovakiya shahri vujudga keldi. O’rta asrlarda Avstriya tarkibida shahar nomi Pressburgga
aylandi. 1867-yilda Avstro-Vengriyaning tuzilishi bilan Pozsony nomini oladi.
1918-yilda Chexoslavakiyaning shahar Bratislava nomini oladi.
Minsk– Belorrusiyaning poytaxti. Birinchilardan bo’lib 1067-yillarda Menesk,
Mensk
shaklida tilga olingan.
Moskva – Rossiya Federatsiyasining poytaxti. Daryo nomidan
kelib chiqqan bo’lib, Moskva gidronimini tushuntirish uchun fin-ugor tillari
etimologiyasi asosida ko’plab misollar keltirilgan. Masalan, коровья
река sut daryosi "boquvchi”, "to’yg’azuvchi daryo” ma’nosida, приток
река или река с притоком "daryoning ko’p quyiladigan joyi” ma’nosini bildiradi.
Praga– Chexiyaning poytaxti. Uning nomi X asrdan buyon ma’lum. Uning nomi praziti (kuydirish,
pishirish) so’zidan kelib chiqqan bo’lib, shudgor qilingan o’rmonlarning
yonib ketishi bilan yoki prahnouti (qurmoq) so’zidan kelib
chiqqan bo’lib shaharning quruq baland yerda paydo bo’lganligi bilan
bog’lanadi. 1908-yildan Praga nomi bilan yuritiladi.
Sofiya– Bolgariyaning poytaxti. Shaharga eramizdan avvalgi I asrda qadimgi rimliklar
asos solishgan. Ular Bibi Sofiya ibodatxonasini
qurdirganlar va shaharni Sofiya deb atashgan. Grekcha sofis – "oqil”, "dono”
degan so’zlardir.
Varshava– Polshaning poytaxti. XIV-XV asrdan boshlab tilga olinadi. Shahar nomi Varsh
shahsiy ismdan kelib chiqqan. XV asrdan boshlab mazovetskiy bitimiga ko’ra
Varshava – Varshava qishlog’i deb atala boshlandi. Shuningdek xalq
etimologiyasida shahar nomi bilan bog’liq afsonalar ham mavjud.
Afina – Gretsiyaning poytaxti, dunyodagi eng qadimiy
shaharlardan biri. Shaharga dastlab aholi eramizdan avvalgi XVI – XIII asrlarda
o’troqlasha boshlagan. Nomi esa afsonaviy Afina(qadimgi yunonlarning xudosi)
ismidan olingan. Lekin qadimgi yunon tilida tepalik yerni bildiruvchi atinai
so’zi ham bo’lgan. Shahar shunday tepalikda joylashganligi uchun unga atina,
afina
– "tepa” nomi berilgan bo’lishi mumkin, deb hisoblaydi H.Hasanov.
Belgrad– Serbiyaning poytaxti. Keltlar tomonidan eramizdan oldingi IV-III asrlarda asos
solingan. Eramizdan avvalgi 33-yilda rimliklar tomonidan bosib olingan va
qal’aga aylantirilgan va shu bilan bir qatorda Singudunum nomi ham
berilgan. IX asrda slovyanlar tomonidan bosib olingandan so’ng Belgrad nomi
bilan atala boshlangan.
Lissabon– Portugaliyaning poytaxti. Shahar o’rnida eramizdan avvalgi I asrda Yuliy
Sezar tomonidan asoss solingan rimliklar lageri joylashgan bo’lgan. Shahar
Yuliy Sezar sharafiga Baxtli Yuliy – Felisitas-Yuliya deb
nomlangan. Eramiz boshlarida Ulisea nomi bilan keyinchalik esa Olisippo,
Olisippona, Lisabon shakllari uchraydi.
Lyublyana– Sloveniyaning poytaxti. Shahar eramizdan avvalgi I asrda Emona Rim koloniyasi
sifatida shakllangan. IX asrda franklar tomonidan qayta tiklangan, X asrdan
boshlab Lyublyana (Ljubljana) deb nomlana boshlangan. Shahar nomining
kelib chiqishi Lyuvigan daryosi atrofida joylashganligi bilan izohlanadi.
Madrid– Ispaniyaning poytaxti. Shaharga 927-yilda mavritanlar qarorgohi sifatida asos
solingan. Magerit arab tilidan Madarat shahar ma’nosini bildiradi. Magarat
shaklida tilga olinadi. Boshqa bir faraz bo’yicha arablargacha ya’ni arabcha
nomga qadar shahar nomi eski ispan tilidan olingan bo’lib, maderita – o’rmon novdasi
degan ma’noni anglatadi.
Rim– Italiyaning poytaxti. Asl nomi Rumo – hozirgi Tibr daryosi nomidan
olingan. Daryo nomi esa uning qirg’oqlari bo’yida yashagan qadimgi rumo
qabilasi nomidan olingan, deb hisoblanadi. Rim – "abadiy shahar” degan ibora
yasama nomdir. Uni "bo’ri emizib katta qilgan bolalar – Ramul bilan Rem –
miloddan avvalgi 750-yil ilgari bunyod etgan” degan afsona ham to’qilgan.
Arxeologlarning aniqlashicha, Rim shahri qurilishidan 500 yilcha avval uning
o’rni ko’cha, yo’l va kanallar bo’lgan.
Sarayevo– Bosniya va Gersegovinaning poytaxti. XIII asrdan Vrxbosna (gora nad bosnoy)
nomi bilan mashxur. Vrx – tog’, balandlik, Bosna – daryo nomi. Vrxbosna – Bosna
daryosi ustidagi tog’ ma’nosini anglatadi. Bosna daryosi nomidan butun
tarixiy joy Bosniya nomi kelib chiqqan. Ottomanlar hukmronligi imperiyasi
davrida shahar Bosna-Saray (Saray turkchadan Saroy, qal’a) deb atalgan. Bu esa
Bosnadagi saroy ma’nosini beradi. Bosnadagi saroyni XVI asrda Xusrav-Bek
qurdirgan. Turklar imperiyasidan ozod bo’lgandan keyin shahar nomi slavyan
tilida Sarayeva tarzida nomlangan. Sarayeva – qal’ali, saroyli
degan ma’nolarni anglatadi.
San-Marino– Appenin yarim orolidagi kichik davlat. Hozirgi davlat o’rnida milodning IV
asrida Marino ismli kishi dindorlar jamiyati qurish maqsadida bunyod
etgan. Shuning uchun uning nomiga Santo-Marino – "Muqaddas Marino” deb
atalgan.
Tirana– Albaniyaning poytaxti. Ushbu nom XVI asrda paydo bo’lgan. Tirana
eramizdan avvalgi I ming yillikda Apennin yarim orolida yashagan tirren
qabilasi nomidan olingan.
Vatikan– shahar – davlat. Rim shahri ichida joylashgan bo’lib, dunyodagi eng kichik
davlat hisoblanadi. Rim shahri yetti tepalikda joylashgan bo’lib, tepaliklardan
biri Monte-Vatikano
tepaligida qadim zamonlarda kohinlar (latincha "vatikinatio”) yashagan.
Shahar – davlat nomi shundan olingan.
Zagreb– Xorvatiyaning poytaxti. XIII asrda Zagrabia hozirda esa Zagreb
shaklida qo’llaniladi. Shahar nomi slavyan tilidan Zagreb tepalik ma’nosini
bildiradi ya’ni tepalikdagi shahar ma’nosini anglatadi.
Adhamjon MAMADIYOROV
O’zbekiston
Milliy Universiteti
"Geografiya” yo’nalishi
2-bosqich talabasi
Foydalanilgan manbalar:
