Sun`iy omillar ta`sirida sodir bo`ladigan jarayonlar
Sun’iy omillarga ilgari
aytganimizdek, qishloq va suv xo‘jaligi sanoat va transport vositalari
ta’sirida sodir bo‘ladigan jarayonlar kiradi.
Qishloq xo‘jaligining
rivojlanishi natijasida sho‘rlanish, shamol va suv eroziyasi ham rivojlanadi.
Yer osti suvlari sathi yer
yuzasiga yaqin joylashgan bo‘lsa, suvlarning bug‘lanishi oqibatida tuproq
sho‘rlana boshlaydi. Chunki suv bug‘langanda uning tarkibidagi tuzlar tuproqda
qolib, tuz miqdorining ortib ketishiga olib keladi. Bunday holat Xorazm
vohasida va Mirzacho‘lda namoyon bo‘lmoqda.
Shamol eroziyasi doimiy
shamollar esadigan joylarda ko‘proq uchraydi, bunda tuproqning yuqori unumdor
qismi uchirib olib ketiladi.
Suv eroziyasi qiya joylarni
sug‘orish jarayonida ro‘y beradi va turli kattalikdagi jarlarning vujudga
kelishiga va hosildor yerlarning ishdan chiqishiga olib keladi.
Suv inshootlarining qurilishi
ham ayrim noxush hodisalarni keltirib chiqaradi. Qoraqum kanalining qurilishi,
Amudaryo va Sirdaryo suvlarining sug‘orishga sarflanishi natijasida Orol dengizining sathi 1960-yildan so‘ng pasaya boshladi. Orol dengizi tubining ochilib
qolgan qismidan tuzlarning shamollar ta’sirida uchirib olib ketilishi
natijasida Orolbo‘yi atrofidagi yerlarning sho‘rlanish darajasi ortib bormoqda.
Hozirgi paytda Orol tubining ochilib qolgan joylariga tuzlarning uchirib
ketishining oldini olish maqsadida sho‘rga chidamli o‘simliklar ekilmoqda.
Sanoat tarmoqlarining
rivojlanishi munosabati bilan turli noxush tabiiy geografik jarayonlar vujudga
keladi. Masalan, tog‘-kon sanoatining rivojlanishi natijasida juda ulkan
surilmalar, yer yuzasining cho‘kishi, o‘pirilishlar, yer osti suvlari sathining
pasa- yishi va boshqa hodisalar ro‘y beradi. Ohangaron vodiysida 20-25 yil
davomida ko‘mir gazga aylantirilishi oqibatida yer ostida 1 kv.km dan ortiqroq
maydonda bo‘shliq hosil bo‘lgan. Natijada, tog‘ yonbag‘rining barqarorligi
buzilib, hajmi 700-800 mln kub m ni tashkil qilgan surilma hosil bo‘ldi va xalq
xo‘jaligiga katta mod- diy zarar yetkazdi. Foydali qazilma konlarini qazib
olish jarayonida suvlarni kondan tashqariga chiqarib yuborish oqibatida yer
osti suvlarining sathi keskin pasayib ketadi. Juda katta maydonlarda neft va gaz
qazib olish esa yer yuzasining cho‘kishiga olib keladi. Masalan, neft va gaz
qazib olish natijasida Rossiyaning G‘arbiy Sibir pasttekisligi cho‘kmoqda,
oqibatda bu tekislikda yer osti suvlari sathi ko‘tarilib, botqoqliklar va
ko‘llar maydoni kengayib bormoqda.
Sanoat korxonalaridan atmosferaga chiqarilayotgan
changlar havoni ifloslab, «issiqxona samarasi»ni keltirib chiqarmoqda, oqibatda
Yer yuzasidagi o‘rtacha harorat ortib bormoqda.
Ohangaron vodiysidagi "Asr surilmasi”
Ohangaron vodiysidagi Angren ko`mir konining Otchasoy havzasida ko`mir yer ostida gazga aylantiriladi. Hosil bo`lgan gaz quvurlar orqali iste`molchilarga yetkazib beriladi, Uzoq vaqt davomida (20 yildan ortiq) ko`mirning gazga aylantirilishi oqibatida yer ostida maydoni bir kvadrat kilometrdan ortiqroq bo`shliq (g`or) vujudga keldi. Natijada Qurama tizmasining shimoliy yonb`agrining muvozanati buzilib, vodiy tomon surila boshladi. Surilmaning uzunligi 4 km, kengligi 2 km, maydoni 8 km, chuqurligi 100-120 metr, hajmi 700-800 mln metr.kubni tashkil qildi. Surilmaning etagida joylashgan Teshiktosh qishlog`ida uylar buzila boshladi. Ohangaron daryosining to`silib qolishi xavfi tug`ildi. Surilma oqibatida Teshiktosh qishlog`i tamoman boshqa joyga ko`chirildi. Ohangaron daryosi uchun yangi kanal qazilib, xavfli zonadan tashqariga olib o`tildi. Mazkur surilma "Asr surilmasi” deb nom olgan.
Foydalanilgan manbalar:
