Geografiya fanining tarixi va hozirgi davrdagi rivojlanishi
Geografiya eng qadimgi va hamisha navqiron fanlardan biri. Geografik kashfiyotlar, g‘oya va bilimlarning rivojlanish
xususiyatlariga asoslanib, bu fanning
tarixida quyidagi bosqichlarni ajratish mumkin.
Qadimgi yoki
antik davr bosqichi. Ibtidoiy odamlarning o‘zi yashab turgan joyni o‘rganish, yashash uchun qulay, tabiiy resurslarga boy joylarni
topish va tasvirlashga bo‘lgan intilishlari asnosida
dastlabki Geografik bilimlar to‘planib borgan. Er.avv. 2-ming yillikda
finikiyaliklar O‘rta dengizdan Gibraltar bo‘g‘izi orqali suzib o‘tib, Afrika qirg‘oqlari bo‘ylab Hindistongacha suzib borganlar. Shu paytdan Osiyo va Yevropa nomlari paydo bo‘lgan.
Bu davrda
yunonlar va rimliklar
o‘sha paytda ma’lum bo‘lgan hududlarni tasvirlab yozish
bilan birga xaritalarini
ham tuzdilar. Gomer
er.avv.XII asrda O‘rta dengiz va
uning atrofini tasvirlovchi dunyo xaritasini tuzdi. Pifagorning shogirdlari er.avv.
VI asrda Yerning sharsimonligini aytdilar. Aristotel, er.avv.IV asrda,
Yerning sharsimonligini, issiqlik mintaqalari mavjudligini mantiqiy jihatdan isbotladi. Olamning markazida Yer turadi degan geotsentrik
nazariyani ilgari surdi.
Eratosfen er.avv. III asrda birinchi bo‘lib Yerning kattaligini o‘lchadi
va "Geografika” nomli kitobini yozib, geografiya fanining
mustaqil fan bo‘lib chiqishiga asos soldi.
Eramizning II asrida
Ptolemey 8 jildlik "Geografiya” asarini yozdi va xaritalarni tuzishda kartograf ya
proyeksiyalar va daraja to‘rini ixtiro qildi, dastlabki "Atlas” ni yaratdi. Shu davrda Strabon ham 17
jilddan iborat "Geografiya” asarini yozdi.
Bu
bosqichning asosiy natijalari: geografiya fani
vujudga keldi va
"geografiya” nomli kitoblar
yozildi, dunyo xaritalari
tuzildi, geografik koordinatalar va daraja to‘ri ixtiro qilindi,
Yerning sharsimonligi mantiqiy
isbotlandi va o‘lchamlari aniqlandi.
O‘rta asrlar
bosqichi. Bu davrda
geografiya, umuman, ilm-fan,
asosan Sharqda, xususan, O‘rta Osiyo, Misr, Eronda rivojlandi. Geografiya fani,
asosan o‘lkashunoslik, kartografiya, geodeziya yo‘nalishida rivojlandi. Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy IX
asrda Yerning sharsimon ekanligini isbotlab, uning o‘lchamlarini nisbatan aniq o‘lchadi. "Surat-al-Arz” nomli kitob yozib, Sharq geografiyasiga
asos soldi.
Geografiya
fanining rivojida Abu Rayhon Beruniyning
xizmati beqiyos. Uning geografiyaga
oid 22 ta asari bo‘lib, shundan 12
tasi geodeziya, 4 tasi kartografiya, 3 tasi iqlimshunoslik, 3 tasi
mineralogiyaga oid va hozirgi kunda ham
dolzarb hisoblanadi. U yasagan globus esa Yerning sharsimonligini isbotlash
va tushuntirishda, Shimoliy yarimshar tabiatini o‘rganishda
tengi yo‘q manba
bo‘lgan. U yunon
va rim olimlaridan farq qilib olamning geliotsentrik
tuzilishi nazariyasini rivojlantirishga hissa qo‘shgan.
Abdurazzoq
Samarqandiy Hindistonga sayohat qilib,
Eron, Pokiston, Arabiston
dengizi haqida boy ma’lumotlar to‘pladi. Ahmad Farg‘oniy astronomiya, iqlimshunoslik gidrologiya fanlariga oid asarlar yaratdi. U Nil
daryosining suv sarfini
o‘lchaydigan "Nilometr” asbobini yaratib, daryolarning suv sarfini o‘lchash va unga bog‘liq ishlarni to‘g‘ri rejalashtirishga
asos yaratdi. Umar Xayyom tomonidan ko‘plab xaritalar
tuzildi. Yoqut Hamaviy geografik lug‘at – o‘sha davrdagi geografik bilimlar ensiklopediyasini tuzdi.Zahiriddin Muhammad Bobur "Boburnoma”
asari orqali geografiya faniga katta hissa qo‘shdi.
Bu davrda yevropaliklar ham sayohatlar
uyushtirib, geografik bilimlarning boyishiga sezilarli hissa
qo‘shdilar. 982-yil Erik
Rauda Grenlandiyani, uning o‘g‘li
Leyve Eriksson esa Shimoliy Amerikaning shimoli-sharqiy sohillarini o‘rgandi. 1271–1295-yillarda venetsiyalikMarko Polo Xitoyga safar
uyushtiradi va uning ma’lumotlari Ptolemeyning
xaritasida tasvirlanmagan joylarni to‘ldiradi. 1466–1472-yillarda A.Nikitin Hindistonga sayohat qilib "Uch dengiz osha sayohat” asarini yozadi.
Bosqichning
asosiy natijalari: Yerning shakli va
o‘lchamlari aniqroq o‘lchandi, geodeziya, kartografiya,
gidrologiya, iqlimshunoslik fanlari
shakllandi va rivojlandi, o‘lkashunoslik va mamlakatshunoslikka bag‘ishlangan
yirik asarlar yozildi, Sharq, xususan, O‘rta Osiyo geografiyasiga asos solindi.
Buyuk geografik
kashfiyotlar bosqichi. XV
asrning 2-yarmiga kelib,
Yevropada tabiiy resurslar
va xomashyoga boy
deb hisoblangan Hindiston
va Xitoyga yangi
yo‘llarni topish ishlari
boshlandi. Natijada "Buyuk
geografik kashfiyotlar” qilindi. Buyuk
geografik kashfiyotlar asosan
3 ta yo‘nalishda
olib borildi: 1)
janubiy – Afrika bo‘ylab;
2) g‘arbiy – Atlantika
okeani orqali; 3)
shimoliy – Yevrosiyoning
qutbiy o‘lkalari va shimoliy
qirg‘oqlari bo‘ylab.
Ushbu bosqich
1492-yil ispaniyalik Xristofor
Kolumbning Amerikaga 1-sayohatidan
boshlanadi. X.Kolumb
Amerikaga jami 4 marta borib, har safar
yangi-yangi orollarni kashf etishiga qaramay, u yerlarni Hindiston
emasligini bilmagan. 1499–1501-yillari Amerigo Vespuchchi
Janubiy Amerika qirg‘oqlarini tekshirib, bu yerlar Hindiston emas, yangi
yerlar ekanligini yozadi. 1507-yilda M.Valdzemuller "Kosmografiyaga kirish” nomli
asarida bu yangi yerlarni "Terra Amerika” deb nomlaydi. Keyinchalik Merkator o‘zi
tuzgan xaritalarida har ikki materikni
ham shu nom bilan ataydi.
1498-yili portugaliyalik Vasko da Gama ekspeditsiyasi Afrikani aylanib o‘tib, Yevropadan Hindistonga boradigan dengiz yo‘lini ochdi. 1519–1521-yillarda ispaniyalik Fernan Magellan ekspeditsiyasi dunyo
bo‘ylab sayohatini amalga
oshirdi. Natijada Yerning
sharsimonligi amalda isbotlandi
va Dunyo okeanining
yaxlitligi ma’lum bo‘ldi.
XVI asrda Angliya va Gollandiyalik sayyohlar ham Hindiston va Xitoyga dengiz yo‘lini ochish maqsadida shimoli-g‘arbiy va
shimoli-sharqiy
yo‘nalishlarda ekspeditsiyalar o‘tkazdilar.
Natijada Shimoliy Amerika
va Yevrosiyoning shimoliy
qirg‘oqlari va ko‘plab
orollar o‘rganildi. Lekin
dengiz yo‘lini ochishga
muvaffaq bo‘linmadi. Shu ningdek,
Amerikaning ichki o‘lkalarini,
ya’ni angliyaliklar –
AQSH hududini, fransuzlar –
Kanada hududini tekshirdilar.
XVI asrning
oxirlaridan boshlab Janubiy Osiyo, Avstraliya va Okeaniya
hududlari ingliz va gollandlar tomonidan tekshirilib, zabt etila boshlandi. 1605-yilda
golland sayyohi Yanszon
Avstraliya materigini kashf
qildi. So‘ngra 1641–1643-yillarda A. Tasman materikni aylanib chiqdi.
Shu davrda
rus sayyohlari Sibir, Uzoq Sharq, Yevrosiyoning shimoliy va shimoli-sharqiy qirg‘oqlarini, Shimoliy Amerikaning shimoli-g‘arbiy qismigacha bo‘lgan hududlarni o‘rganib, xaritaga
tushirdilar va tasvirlab yozdilar.
Yuqorida aytilgan va boshqa o‘nlab ekspeditsiyalarda to‘plangan ma’lumotlar
geografik bilimlarning kengayishiga va takomillashuviga olib
keldi. 1544-yilda S.
Myunsterning "Kosmografiya”, 1650-yili golland olimi B.Vareniusning "Umumiy
geografiya” nomli asari
bosilib chiqdi. G.Merkator xaritalarning matematik
asosini, kartografik proyeksiyalarni ishlab chiqdi. Bularning bari
ilmiy geografiya rivojlanishi uchun asos bo‘ldi.
Bu
bosqichning asosiy natijalari: Shimoliy va Janubiy
Amerika, Avstraliya materiklari
kashf etildi; Yerning sharsimonligi va Dunyo okeanining
uzluksiz, yaxlitligi amalda
isbotlandi; ilgari noma’lum
bo‘lgan Tinch okeanining mavjudligi va uning eng katta okean
ekanligi, Yer yuzining katta qismi
quruqlik emas, suvlikdan iboratligi aniqlandi.
Ilmiy geografik
ishlar bosqichi. XVII asrga kelib fanlarning rivoj lanishida keskin ildamlash ro‘y berdi. Geografiyada maxsus ilmiy ekspeditsiyalar uyushtirila
boshlandi. Bunday ekspeditsiyalardan eng
muhimlari: 1725–1741-yillarda V.Bering va A.Chirikov boshchiligidagi rus ekspeditsiyasi, 1785–1788-yillarda J.Laperuz rahbarligidagi fransuz ekspeditsiyasi, 1768–1779-yillarda J.Kuk
boshchiligidagi 3 marotaba
dunyo bo‘ylab ingliz
ekspeditsiyasi. Bu ekspeditsiyalar tomonidan Kuril orollari, Kamchatka va Chukotka yarimorollari, Osiyoning shimoliy qirg‘oqlari, Afrika va Janubiy Amerikaning ichki
qismlari, Avstraliyaning sharqiy
sohillari, Yangi Zelandiya,
Yangi Kaledoniya, Janubiy
Georgiya, Jamiyat, Gavayi, Kuk va boshqa orollar o‘rganildi.
Yerning
ichki qismlari, tektonik harakatlar haqidagi bilimlarning to‘planishi bilan
tabiiy geografiyadan geologiya ajralib chiqdi, Yer yuzasi relyef, yer usti va
osti suvlari, iqlim, shamollar, o‘simliklar haqidagi bilimlarning kengayishi esa geomorfologiya, gidrologiya, meteorologiya va geobotanika fanlarining mustaqil fan darajasida rivojlanishiga olib
keldi. Ushbu bosqichda ilmiy ishlar, ko‘pincha o‘rganilgan
yerlarning geografik tavsifga bag‘ishlangan bo‘lib, yangi kitoblar va xaritalar
ishlangan.
Bu
bosqichda bir qancha nazariya va gipotezalar, kitoblar yaratildi. Bular: Kant-Laplasning kosmogonik nazariyasi; Pallasning geologik qatlamlarning
yoshi haqidagi nazariyasi; Leybnitsning tog‘ hosil bo‘lishida vulqon harakatlari
gipotezasi; M. Lomonosovning "Yer qatlamlari haqida”,
"Atmosfera hodisalari haqida” kitoblari,
Kantning "Tabiiy geografiyadan
ma’ruzalar” kitobi va boshqalar.
Bu
bosqichning asosiy natijalari: Yer yuzining
turli qismlari ilmiy
o‘rganildi; fanda yangi
nazariya va gipotezalar
yaratildi; kartografik proyeksiyalar va relyefni tasvirlashning
yangi usullari ixtiro qilindi; yirik asarlar va kitoblar yaratildi, geografiya
fanining tarkibida bir qancha mustaqil
fanlar rivojlandi.
XIX
asr va XX asrning 1-yarmida geografiyaning rivojlanishi. Bu bosqichga kelib
milliy geografiya jamiyatlari
tashkil etilishi boshlandi. Jumladan, Fransiya (1821), Germaniya (1828),
Buyuk Britaniya (1830), Rossiya (1845),
Turkistonda esa 1897-yilda tuzilgan. Ko‘pgina davlatlar tomonidan
yirik ilmiy tadqiqot ekspeditsiyalari uyushtirildi. 1821-yil F.F.Bellinsgauzen va M.P.Lazarev tomonidan
Antarktida kashf etildi.
1823–1825-yillarda O.E.Kotsebu Dunyo okeani bo‘ylab ekspeditsiyada marjon orollarining kelib chiqishini
o‘rgandi, fizik E.Lens esa chuqurlikni o‘lchash uchun birinchi bor batometrni
qo‘lladi. D.Livingston Afrikaning ichki qismlarini o‘rgandi. P.P.Semyonov-Tyanshanskiy boshchiligida
O‘rta Osiyoning ichki hududlari o‘rganildi. R.Piri 1909-yilda Shimoliy qutbni, R.Amundsen esa 1911-yilda
Janubiy qutbni zabt etdi.
A.Gumboldt Yevropa, Amerika, Osiyoga ekspeditsiya uyushtirib, juda ko‘p
ma’lumotlar to‘pladi. O‘simliklarning kenglik zonalligi va balandlik mintaqalanishi qonuniyatini aniqladi. Mazkur ma’lumotlarni umumlashtirgan bir
necha jildlik "Tabiat
manzarasi”, "Kosmos” kabi yirik asarlarini yozdi. Gumboldt tabiatni bir butun, qat’iy qonuniyatli va uzluksiz rivojlanadigan tizim sifatida qarab yangi geografiyani yaratdi. Bu geografiyaning vazifasi tabiatni rivojlanishda va bir
butun, yaxlit hosila sifatida o‘rganish,
tabiatdagi qonuniyatlarni aniqlash, jism va hodisalar orasidagi
aloqadorliklarni, o‘zaro ta’sir va bog‘liqliklarni ochish va boshqalardir.
Ch.Layel tomonidan yer po‘stining rivojlanish nazariyasi ishlab chiqildi. V.V.Dokuchayev tomonidan tabiat zonalligi
ta’limoti, A.A.Grigorev
tomonidan geografik qobiq ta’limoti, V.A.Vernadskiy tomonidan biosfera
ta’limoti yaratildi.
Bu bosqichning
asosiy natijalari: geografiya jamiyatlari tuzildi. Shimoliy va
Janubiy qutblar zabt
etildi va dunyo
xaritasida noma’lum bo‘lgan
hududlar qolmadi. Ilmiy geografiya vujudga
keldi. Okeanograf ya fani
shakllandi. Meteorologik va gidrologik stansiyalar bunyod etildi.
Atmosfera va okeandagi harakatlarning mohiyati ochib
berildi. Yer po‘stining
rivojlanish nazariyasi ishlab chiqildi. Bir necha ta’limotlar: tabiat
zonalligi, geografik qobiq, biosfera ta’limotlari yaratildi.
Hozirgi
zamon bosqichi. Geografiya fan-texnika inqilobi ta’sirida jadal rivojlanmoqda. Bu
bosqichda geografiya fanining
rivojlanishidagi asosiy xususiyatlar quyidagilardan iborat: geografik
tadqiqotlarda modellashtirish va tajriba usullari, geografik axborot
tizimlari, kompyuter
texnologiyalari, kosmik usullar
keng qo‘llanilmoqda. Kosmik
usullar yordamida aylanasimon
tuzilmalar, atmosfera harakatlari, okean suvi aylanma
harakati va chuqurdagi suvlarning ko‘tarilish jarayonlari
aniqlandi. Insonning tabiatga ta’siri
kuchayib, hatto geografik qobiq doirasidan tashqariga chiqib ketdi. Shu munosabat
bilan tadqiqotlar lokal
(mahalliy) muammolar bilan bir paytda global muammolarga ham
o‘z diqqatini qaratmoqda.
Fanda tabaqalanish, ya’ni geografik fanlar ichida yangi yo‘nalishlar
paydo bo‘lmoqda. Masalan, landshaftshunoslikning
ichida amaliy landshaftshunoslik, antropogen
landshaftshunoslik kabi bo‘linishlar
yuzaga keldi. Shuningdek,
turdosh fanlar bilan "oraliqda” yangi yo‘nalish
va fan tarmoqlari
paydo bo‘lmoqda. Masalan,
geografiya bilan tibbiyot
oralig‘ida tibbiyot geografiyasi,
geografiya bilan tarix,
filologiya oralig‘ida joy
nomlarini o‘rganuvchi toponimika fani vujudga keldi.
