Tabiat mo`jizasi
Tabiat mo'jizasi nima?
Tabiat - butun borliq, olamdagi hamma narsalar, barcha mavjudot. Mo'jiza-kishini hayron qoldiradigan hodisa, umuman odatdan tashqari barcha narsalar.
Demak, tabiat mo'jizalari deganda, butun borliqdagi kishini hayron qoldiradigan,
odatdan tashqari barcha hodisalami tushunishimiz kerak.
Aslida, tabiatdagi eng
kichik hujayradan Yer yuzidagi eng baland cho'qqi — Jomolungma (Everest)gacha
bo‘lgan hamma-hamma narsalar mo'jiza. Biroq, insoniyat tabiatni, tabiat
hodisalarini o'rgana bordi va har biri to'g'risida ilmiy xulosalar chiqardi.
Natijada odamlar
nazarida "mo'jiza” bo'lib tuyulgan ko‘pgina tabiat hodisalarining mohiyati
ravshanlashdi, endilikda ular kishilarni ajablantirmay qo'ydi. Lekin, bu bilan
barcha "mo‘jizalar” ayon bo'ldi, ular endi tabiatda uchramaydi desak, xato
o'ylagan bo'lamiz. Chunki, hozirgacha fanga ma’lum bo'lmagan oddiy tabiiy
hodisa va narsalar, masalan, qabristonlar- da tunda ko'rinadigan shu’lalar; yer
qa’ridan chiqayotgan issiq buloqlar, shuningdek, turli manzaralar — "teshik
tosh”, "tosh o'rmonlari”, "kuylovchi g‘or”, "olovli g‘orlar”, "g'orlardagi
daryo va ko‘llar”, "ko'zyosh” oqizuvchi
qoyalar, xohlaganda suv beruvchi buloqlar, tosh qo‘ziqorinlari, sangijumbon
(qimirlovchi tosh) va boshqalar hanuzgacha kishilarni hayratga soladi.
Ma’lumki, tabiatdagi
mavjud narsalaming hammasi - odam va hayvonlar, suv va o‘simliklar, tog‘-u
toshlar, quruqlik va okeanlar, barcha-barchasi tinmay harakatda, o‘zgarishda
bo‘lib, ular bir tomondan paydo bo'lsa, ikkinchi tomondan yemiriladi, yoki bir
shakldan ikkinchi shaklga o‘tib turadi.
Kundalik hayotingizda
kuzatib borsangiz, o'zingiz ham tabiatda yuz berayotgan o’zgarishlaming
ilg'ashingiz mumkin.
Yer qobig‘ida sodir bo'lib turadigan zilzilalar,
vulkan harakatlari, yonbag'irlarning qulashi va surilmalar, orollaming suv
ostiga cho'kib ketishi va yangilarining paydo bo`lishi — buning yaqqol
dalilidir. Ulaming hammasi yeming ichki kuchlariga bog'liqdir. Lekin,
yeryuzasida ham ma’lum kuchlar bor-ki, ular vositasida tekisliklar jarliklarga,
tog'lar pasttekisliklarga, qattiq granit toshlar qum va gil jinslariga aylanib
turadi. Mana shu yer sathini o'zgartirib turuvchi kuchlar, awalo, oqar suv,
shamol, quyosh nuri, o'simliklar dunyosi, yer osti suvlari, qor, yomg'ir va muzliklaming,
shuningdek, insonlaming bunyodkorlik hamda buzuvchilik ishlaridan iborat.
Agarda qumli
cho'llardagi barxanlar ko‘chishiga, daryolarning jo'shqin to'lqinlariga,
okean-dengizlar dovullariga, baland tog'lardagi qor bo'ronlariga va u yerdagi
bahaybat muzliklar ko'chishiga nazar tashlasak, ulaming naqadar katta kuchga
ega ekanligini anglaymiz. Chunonchi, qor bilan shamol, Quyosh bilan qor
birlashib "harakat qilsa” bormi — eng qattiq tog' jinslari ham nurab,
maydalanib ketadi.
Tabiat yaratgan
yodgorliklarning ma’lum qismi Yer geologik tarixining dastlabki davrlaridan
boshlab paydo bo'lgan va tashqi-ichki ta’sirlar tufayli yaxshi saqlanmagan.
Ulaming kelib chiqishi, yer yuzasida namoyon bo'lishi va saqlanishida asosiy
omillardan biri — Yer tarixining neogen — to'rtlamchi davrlarida, ya’ni
taxminan 23-25 mln yillar ichida sodir bo'layotgan yangi tektonik
harakatlardir. Yangi tektonik harakatlar natijasida biz hozir ко'rib turgan bahaybat tog'lar orasidagi ajoyib manzaraga
ega bo'lgan oraliq va tog‘oldi botiqlari vujudga kelgan. Demak, Yer qiyofasi,
shu jumladan, tabiat yodgorliklarining bunyod bo'lishida yangi tektonik
harakatlaming ahamiyati beqiyosdir. Yangi tektonik harakatlar natijasida kelib
chiqqan relyef shakllariga yer yuzasida sodir bo'layotgan nurash, eroziya,
eol, glatsial va boshqa jarayonlar ta’sir qilgan. Biroq hosil bo'lgan ko'plab
tabiat yodgorliklari bu jarayonlar ta’sirida yo'qolib ham ketgan. Yer tarixida
nafaqat tabiat yodgorliklari, balki ulkan tog'lar ham butunlay yemirilib
ketgan, ulaming o'mini tekisliklar egallagan. Shu sababdan yer yuzida "qari” va
"yosh” tog'lar mavjud. "Qari” tog'larga Tyanshan, Ural; "yosh” tog'larga Pomir,
Hindukush va boshqalar misol bo'ladi. "Qari” tog'laming ba’zilari yangi
tektonik harakatlar ta’sirida qayta ko'tarilgan.
Yer kurrasining ichki va
tashqi kuchlarini hamda ular vositasida paydo bo'ladigan foydali qazilmalarni,
tekislik va tog'laming kelib chiqishini 0‘rganuvchi
fan geologiya (yunoncha "geo” — yer, "logos” — fan) deb ataladi. Yer haqidagi
bu fanlar ko‘p tarmoqqa bo'linadi. Yer sathiga muayyan manzara beruvchi, uning
qiyofasini o'zgartiruvchi kuchlar tavsiflni geologiya fanining bir tarmog'i
bo'lgan dinamik geologiya o'rganadi.
Foydalanilgan manbalar:
