Dunyoda nechta til bor?
Dunyo
xalqlari xilma-xil tillarda gaplashishadi. Biroq fan aniqlikni yaxshi ko‘radi.
Shu tufayli vaqti-vaqti bilan tilshunoslar tillar sonini hisobga oladilar va
o‘z ma’lumotlarini e’lon qilishadi. Raqamlar odatda bir biriga doimo mos
tushavermaydi. Chunki u yoki bu tilni hamma joyda ham birdek tan
olavermaydilar. Natijada o‘sha tilni ro‘yxatga kiritmay qo‘yish hollari uchrab
turadi.
Kurrai zaminimizda hammasi bo‘lib taxminan 5621 ta
til va sheva bor bo‘lib, hozirgacha ulardan 500 tasigina o‘rganilgan xolos. Har
uch tildan bittasining yozuvi bo‘lmay, faqat og‘zaki nutq shakliga egadir.
Jahondagi 1400 ta tilning yo‘qolib ketish xavfi
bor. Dunyo tillaridan faqat 40 tasigina og‘zaki va yozma jihatdan mukammal
shakllanib bo‘lgan deb hisoblanadi. O’sha 40 tilning orasida o‘zbek tili ham
bor.
Shuningdek, Himolayda 160 xil til bor. Afrikaning Niger daryosi
havzasida 280ta til mavjud bo‘lsa, Yangi Gvineyadagi Papua davlati bu borada
mutloq chempion. U yerda jami 3 million aholi 1010 xildagi til va shevada
so‘zlashadi.
Xitoyda ingliz tilida so‘zlashuvchilar soni
Amerika Qo‘shma Shtatlaridagidan ko‘proq.
Endi e’tiboringizga yuqoridagi ma’lumotlar bilan
qiyoslash uchun quyidagi raqamlarni taqdim etamiz. Jahonning 2007-yil yanvar
oyi statistika xabarlariga ko‘ra, dunyoda hududi bo‘yicha eng katta sanalgan
o‘nta eng katta davlat quyidagilar hisoblanadi:
1. Rossiya - 17.098.242 km.kv.
2. Kanada - 9.970.610 km.kv.
3. AQSh - 9.629.091 km.kv.
4. Xitoy - 9.598.086 km.kv.
5. Braziliya - 8.514.877 km.kv.
6. Avstraliya - 7.741.220 km.kv.
7. Hindiston - 3.166.414 km.kv.
8. Argentina
- 2.780.400 km.kv.
9. Qozog‘iston - 2.724.900 km.kv.
10. Sudan - 2.505.813 km.kv.
Ilmiy taxminlarga qaraganda, 2057 yilga borganda
Xitoy Xalq Respublikasining aholisi dunyo ahlining yarmini tashkil qilar emish.
Eng boy tillar
Dunyodagi so‘z jihatdan eng badavlat tillar bular
arab va ingliz tillari bo‘lib, inglizlarning hisobida 2500000 (ikki yarim
million)dan oshiq so‘z bo‘lsa (qarang: Paxotin A.I. «112 otvetov na vashi
voprosi ob angliyskom yazike». Moskva. 2005.), arab tilida esa 3500000 (uch
yarim million)dan ortiq lug‘at boyligi bor (Bu ma’lumotni menga ustozim marhum
Muzaffar Xo‘jaev bergan). O’zbek tilida taxminan 1400000-1600000 atrofida so‘z
bor ekan (bu raqam yuqoridagi ma’lumotlar va shaxsiy tajribamga suyangan holda
berilmoqda). Biz yuqorida keltirgan hozirgi ma’lumotlar, albatta, ko‘proq
ijtimoiy sohalar bo‘yicha nisbatan olingan xolos.
A.I.Paxotinning so‘zlariga qaraganda, kimyo faniga
oid atamalarning o‘zi 2000000 (ikki million)dan ziyodroq ekan. Endi o‘ylab
ko‘ring, biologiya yoki matematikada yoxud fizikada qancha ilmiy atamalar bor
ekan- a!?
Tilshunoslik fanidan ma’lumki, qaysi tilda
«sinonim» - «ma’nodosh» so‘zlar ko‘p bo‘lsa, o‘sha til eng boy til hisoblanadi.
Shuningdek, qaysi tilda «omonim» - «shakldosh» so‘zlar ko‘p uchrasa, demak
o‘sha til eng kambag‘al tillar sirasiga mansub deya yuritiladi. Masalan,
shimoliy qutbda yashaydigan eskimos qabilasiga mansub millat tilida «qor»
so‘zining yigirma xil sinonimi mavjud bo‘lsa, arab tilida «cho‘l» so‘zining
yuzdan ortiq varianti bor. Sinonim so‘zlar aslida arab tilida eng ko‘p
uchraydi.
Sharhlar - 1