Orol: kecha va bugun 

 Mahalliy va xorijlik tadqiqotchilar yozib qoldirgan ma’lumotlarga asosan Amudaryo va Orol dengizi yilnomasini quyidagi sana-raqamlar bilan belgilash mumkin:

Bir million yillar ilgari – O’rta Osiyo hududlari, shu jumladan Xorazm vohasi katta okean ostida bo’lgan. Beruniy buni Tanis (Tanais) okeani deb atalgan.

 150-170 ming yillar avval – Yer qobig`idagi kuchli geologik o’zgarishlar, tektonik harakatlar, zilzilalar tufayli okean suvlarining bir qismi Hind okeaniga, yana bir qismi Ozar (Xazor) Kaspiy dengiziga ajralib, ulkan ko’llar hosil bo’lgan.

  22 ming yillar burun – Quyi Amudaryo 3 irmoqli o’zandan iborat bo’lgan. Manbalarda Amudaryoning o’ndan ortiq nomlari yozib qoldirilgan. Bular yahudiy tilida Gixon, arablarda Jayhun, Xitoy tilida Guy-Shu (Katta suv), forslarda Vaxsh, "Avesto” tilida Davdon, Veyxon (Vaxon), turkiy tillarda Amindaryo, o’g`iz, yunon tillarida Oka, Oks, Akes, lotin tilida Amuya va XIX asrning II-yarmidan boshlab ruslar uni Amudaryo deb atay boshlaganlar. Uzunligi 2540 km. Hindukush, Pomir tog`lari va Vrevskiy muzligidan suv oladi.

3-5 ming yillar avval – Ilk Xorazm sivilizatsiyasining boshi Kaltaminor, Tozabog, Amirobod, Kedor, Suvyorgon madaniyati paydo bo’lgan. O’zining yoshi, salohiyati, betakrorligi bilan Sir, Yunon, Hind, Eron va Xitoyning ko’hna tarixi kabi rang-barang va qadimiydir.

 2-3 mingllar avval – Davdon va O’zboy irmoqlari butunlay qurib qolganligi sababli Jayhun suvlari yana toshib ikki irmoq hosil etgan va Orolga quya boshlagan. O’sha davrlarda uning chuqurligi 58-59 metrni tashkil etgan. Uni Xiz (Kiz) yoki Xorazm dengizi deb ataganlar. Xorazmliklarning birinchi kasbi-kori baliq ovlash, so’ngra chorvachilik bo’lgan.

 2500-2700 yillar muqaddam – Amudaryo suvlari toshqin hosil qilgan chog`larda Vodakbuva, Xeykanik (Shovot, Polvon) irmoqlari orqali suvlar yana Sariqamishga oqib borgan. Ushbu kanallar bo’yida Aturspend (Xazorasp), Qal’ajik (Dovudqal’a), Qo’zaliqir, Xiva, Samburli (Shoxsanam), Urga qal’alari paydo bo’lgan. Eradan avvalgi 559-329 yillarda Orol suvi 40-41 metr chuqurlikni tashkil etgan. Buning sababi Eron shohlari Amudaryoni to’sib, uni sahroga oqizib yuborganlar.

  2000-2200 yillar avval – Xitoy savdogarlari suv yo’llari orqali Xorazmgacha suzib kelganlar va uni MA-SA–GET, Yu-YeN-JI mamlakati deb ataganlar.

  Eramizning 712-850 yillari – Arablar dengizga Orol deb nom berganlar. O’sha davrda Orol to’lishib, chuqurligi 54-55 metrga yetgan.

  990-996 yillar – Amudaryo toshib, uning sohil shaharlari, shu jumladan mamlakat poytaxti Kot (hozirgi Shobboz hududida bo’lgan) suv ostida qolgan. Poytaxt Gurganj (Jurjon yoki Ko’xna Urganch)ga ko’chirilgan.

  1221-yillar – Mo’g`ullar Amudaryoni to’sib, Sariqamish – Kaspiyga burib yuborganlar. Natijada Orolda suv sathi 5-6 metrga kamaygan va chuqurligi 43-44 metrga teng bo’lgan. Mamlakat poytaxti Gurganj avval suvga bostirilgan. Suvsizlikdan azob chekkan aholi boshi oqqan tomonlarga ko’chib ketishga majbur bo’lganlar.

  1572-1573 yillar – Amudaryo Mazdakand qal’asidan (Xo’jayli) yana Orol tomonga qarab oka boshlagan. Natijada Sariqamish ko’lining suvi 10 metrga kamaygan.

 XVI-XVII asrlar – dengiz va geomorfologiyasi fanining bilag`onlari (N.G.Brodskaya, A.L.Yashin, R.V.Nikolayeva, V.P.Lgvov)larning hisob-kitoblariga ko’ra so’nggi 400-500 yil davomida Orol dengizining chuqurligi o’rtacha 50 metrni tashkil etgan. Bu eng qadimgi davrdagi chuqurlikdan 10 metr kam deganidir.

XVII-XIX asrlar – Orol dengizi suvlari uch marta kamayib, yana avvalgi holatiga qaytgan. Geografiya fanlari doktori, professor V.P.Lgvov 1780-1978-yillarda Orol suvining kamayib-toshib turishi bo’yicha ilmiy xulosa chiqarib, XX asr oxirida vohada suvsizlik ofati kelib chiqishini yozib qoldirgan. Hayot olimning ilmiy bashoratini tasdiqladi.

  1848-yil – Rossiya geografiya jamiyati dengiz kapitani A.P.Butakov boshliq Orol ekspeditsiyasini tashkil etib, dengiz xaritasi chizildi, o’simlik va hayvonot dunyosini ilk bor ilmiy jihatdan o’rganila boshlandi.

  1865-1876-yillar – O’rta Osiyoni ruslar mustamlaka qildi. Rus kemalari Qo’ngirot, Xo’jayli, To’rtko’lga suzib kelganlar.

  1873-yil – Petro-Aleksandovsk (To’rtko’l) shahriga asos solindi. Bunga qadar bu hududga yaqin joyda Sho’roxon qo’rgoni bo’lib, bu yerda Xiva xoni tayinlagan hokim faoliyat olib borgan.

  1886-yil – Amudaryo flotiyasi tashkil etildi. Yuk ortilgan kemalar Oroldan Termizgacha qatnab turgan. 1952-yilda Xorazm temir yo’li ishga tushirilgach, kemachilik inqirozga uchradi.

  1934-yil – Amudaryo toshgan vaqtda Gurlan va Mang`it tumanlari hamda Cholish pristanini suv bosgan.

1948-1954-yillar To’rtko’l shahri suv ostida qolib daryodan 10 km.nariroqda yangi shahar bunyod etildi. O’sha davrda Orolda uchta orolcha bor edi, xolos.

  XX asrning 60-yillar boshi Orolga 52,5 km.kub suv kirgan bo’lsa, 1970- yilda 34,5 km.kub, 1980-yilda 10,5 km.kub suv oqib borgan. Bugungi kunda dengizning yuzasi 38% ga qisqargan va o’rtacha chuqurligi 17 metrga teng. Dengizning Qozog`iston Respublikasi hududidagi qismida turizm va baliqchilik sanoati rejalashtirilgan. Umuman Orol dengizi bo’yicha 108 ta qaror va loyihalar ishlab chiqilgan, shunga qaramasdan uning sathi tabora kamayib, dengiz o’rtasida ulkan tuz koni hosil bo’ldi. Qozog`iston Respublikasi va Rossiyaning "Zarubejstroy” kompaniyasi yordamida Ko’korol plotinasini qurishga kirishildi. Uning loyiha baxosi 86 mln.dollarga teng.

  1969-yil – Amudaryo toshqini tufayli Cholish posyolkasi, Beruniy va Chorjo’y shaharlarini suv bosdi. Mo’ynoq baliq kombinati mahsulot yo’qligi – Orolning chekinishi tufayli inqirozga uchradi.

1970-1983-yillar –Amudaryo yo’lida sig`imi 13 mlrd. kubometr bo’lgan Rog`un (Tojikiston) va 7,8 mlrd kubometr sig`imga ega Tuyamo’yin suv omborlari qurildi. Daryodan yuzlab ariq, kanallar suv oladi. Qarshi cho’lining o’zlashtirilishi, Buxoro-Amu, Tuyamo’yin-Toshhovuz singari o’nlab kanallarning daryodan xohlagancha suv olishi oqibatida atrof-muhitning ekologik vaziyati buzildi, aholi o’rtasida turli kasalliklar kelib chiqdi.

  1989-yil – Orol kisman ajraldi.

 2000-2002 yillar – Amudaryo suvlari kamayib, qurg`oqchilik bo’ldi. Natijada voha qishloq xo’jaligi hosildorligi 40-60 foizga kamaydi.

  2005-yil iyun-iyul oylari – Amudaryo suvlari yana toshdi. Tuyamo’yin suv omboriga bir sekundda 4800 kub.metr suv quyilib, uning oqib o’tishi 4150 kub.metr sekundni tashkil qildi. Qoraqalpog`iston va Xorazm viloyatining daryo bo’ylaridagi ekinzor dalalari, dala hovlilar, dam olish zonalari, sholi plantatsiyalarini suv bosib, muayyan iqtisodiy zarar ko’rildi. Suv toshqinini bartaraf etish uchun viloyatda 21 ekskovator, 42 buldozer, 79 traktor, 98 samosval, 22 avtokran va boshqa texnika vositalari kuniga 350 kubometr tosh va shag`al tuproq massani tashib, mustahkam damba hosil qildilar.

  2005-yilning bahor va kuzida Orol dengiziga suv quyila boshlagan. Mutaxassislarning fikriga qaraganda, agar Amu va Sir daryolari yana avvalgi maromda Orolga oqizib tursa, dengizning o’z asliga qaytishi uchun 20 yil vaqt kerak bo’lar ekan.

  Eslatib o’tamiz: 1964-yilda Orol sathi dunyo xaritasidagi meridian bo’ylab 424 km, eniga 292 kilometrni tashkil etgan. Ushbu raqamlardan 38-39 foizi olib tashlansa, Orolning bugungi umumiy sathi va tavsifi namoyon bo’ladi.

  2010-yilga borib qardoshlar yurtida sathi 3460 kv.km, chuqurligi 130 metrlik ulkan sun`iy dengiz hosil bo’ladi. Uning birinchi navbati 2004-yilda ishga tushirildi. Umumiy qiymati 6 mlrd AQSh dollariga teng 147 ming monolit, 300 ming kub.metr temir-beton yotqizilishi rejalashtirilgan. "Oltin asr ko’li” deb nom berilgan sun`iy dengiz uzunligi 1100 kilometrlik "Qoraqum” magistral kanali orqali har yili 100 mln. kub metr daryo suvlarini yutib yotibdi. Bu o’z navbatida orol bo’yida yashab kelayotgan 5 mln.dan aholining sog`lig`i, iqtisodiy, madaniy turmushiga salbiy taxsir etmay qolmaydi.

  Xulosa qilib aytganda, bugun dunyoning iymon-e`tiqodli olimlari, jamoatchilik vakillari Orol fojiasi bo’yicha kutilayotgan xavf-xatardan ogoh etib kelmoqda.

  Tarixning achchiq saboqlari shundan iboratki, daryo suvlari Orolga yetib bormagan davrlarda eski o’zan suv yo’llari qum va tuproq ko’chkisi bilan to’lib, ifloslanib izdan chiqadi va daryo toshgan paytda kuchli oqim o’ziga yo’l topa olmay suv-daryo toshadi. Natijada 300-400 km.janubiy tomonga dalalar, qishloq, tuman, shaharlar toshqindan katta zarar ko’radi. Tabiat insonlarning bunday tajribasizligidan qattiq o’ch oladi.

Daryo toshqini, deygish (qirgoklarning o’pirilishi) kabi ofatlar ritmli xarakterga ega. Osmon jismlari harakatini kuzatuvchi astronom olimlar, tabiiy va iqtisodiy geografiya, geologiya va mineralogiya fanlari o’rganuvchi xorazmshunos mutaxassislar tajribadan shunga amin bo’ldilarki, hozirgacha to’la aniqlanmagan ma`lumotlarga ko’ra sayyoramiz – Yer shari "mayatnigi” har ming yilda o’ng tomonga bir marta va chap tomonga ikkinchi ming yillikda bir marta, "og`ib” tebranish hosil qiladi. Shuning uchun bo’lsa kerakki, miloddan oldingi II-I ming yillik oralig`ida o’ng qirg`oq Xorazm, keyingi ming yilliklarda chap qirg`oq (shimoliy Xorazm) tamadduni (sivilizatsiya) ravnaq topgan. Abu Rayhon Beruniyning guvohlik berishicha, IX-X asrlarda Jayhun sohillarida katta-kichik 300 qal’a, 12 ming qo’rg`on mavjud bo’lgan. Milodiy 995-996-yilliklarda chap mamlakat poytaxti Kotni daryo yuvib ketgan. Xuddi shunga o’xshash tabiiy ofat 1572-1573, 1848 va 1969-yillarda takrorlanib, Shabboz va To’rtko’l shahrini vayron etgan.

  O’tgan 2700-3000-yillik Xorazm tarixida mamlakat poytaxtlari daryo toshqinlari tufayli 9-10 marta o’z manzil-makonini o’zgartirishga majbur bo’lgan. Agar Xorazm davlatining poytaxti ham Rim, Istambul, Afina, Quddus, Bag`dod, Moskva, Kiyev shaharlari kabi bir joyda muqim turganida edi, ehtimol uning mavqei va salobati boshqacha bo’lishi mumkin edi.

  Jahon xalqlari tarixida katta-kichik 48 imperiya, 32 sivilizatsiya mavjud bo’lgan. Imperiyalar yo’q bo’lsa ham, sivilizatsiyalashgan, madaniylashgan xalqlar yashab, taraqqiy etib kelmoqda. Agar tarix saboqlaridan to’g`ri xulosa chiqara olsak, biz o’zbeklar ham hech kimdan kam emasmiz va kam bo’lmaymiz.