Ekologiyaning to`rtta Qonuni
Biosferaning o‘z qonunlari bor. Buni tushunish uchun
insoniyat ko‘p asrlik yo`lni bosib o‘tdi va bu yo‘lda ko’plab xatolarga yo`l qo‘ydi.
Amerikalik olim Barri Kommoper yerda hayot paydo
bo‘lish tarixi, jonli organizmlar bilan jonsiz tabiat o‘rtasidagi o‘zaro
aloqalami o‘rganib chiqib, biosfera qonunlarini kashf etdi.
Shunday qilib ekologiyaning to‘rtta qonuni paydo
bo'ldi.
"Barcha mavjud narsalar
bir-biri bilan bog`liq” - deydi
birinchi qonun. U biosferadagi barcha jonli organizmlar bilan ularning yon-atrofidagi
tabiat o‘rgimchak to‘ri kabi bir-biri bilan chambarchars bog’langan'ini
eslatadi. Bu aloqa orqali modda va energiya almashuvi ro’y beradi. Bu degani
atrof-muhitdagi barcha o‘zgarishlar ushbu aloqa orqali jonli organizmga о‘tadi.
Masalan, zavod ifloslangan zaharli chiqindilarini
daryoga oqizdi, qanday chiqindilar ekanligini aniqlab o‘tirmaymiz, chunki
asosiysi bu emas, balki chiqindilarning qayerga g‘oyib bo‘lishidir. Ushbu
moddalar, albatta, daryoda yashovchi fitollankton deb nomlanadigan suv
o‘simliklariga o‘tiradi. Keyin bu o‘simliklaro’txo’rbaliqlaroshqozoni
vazooplanktonlargatushadi. Zaharli moddalar ham. Bu baliqlami yirtqich baliqlar
yeb qo‘yadi, zaharli moddalar endi ularga o‘tadi. Oxirida baliq qarmoqqa
tushadi va natijada inson oshqozoni zaharlanishi mumkin.
"Barcha narsalar qayergadir
g'oyib bo`lishi kerak:- deydi ikkinchi
qonun. Hech narsa izsiz g‘oyib bo‘lmaydi. Moddalar faqat joydan joyga ko‘chadi,
bir molekula shaklidan boshqasiga o‘tadi. Bunda, darhaqiqat, global ekologik
muammolar yuzaga kelishi mumkin:
havo zaharlanadi, iqlim o‘zgaradi, odamlar kasalbo‘ladi.
Buning uchun misol izlash shart emas. Yoqilgan neft va
gaz barcha ekologik muammolarga sabab boiishini eslab ko‘raylik, chunki ular
boshqa moddalarga, ya’ni zaharli moddalarga aylanadi.
Natijada uchinchi - "Hech narsa bekorga berilmaydi” degan qonun kuchga kiradi. Biosfera yaxlit ulkan
ekologik tizimdir, undagi har bir yutuqdan keyin, albatta yo‘qotishlar keladi,
lekin o‘sha payt va joyda emas, balki boshqa vaqtda. Biz tabiatdan yulqib olgan
narsalarimizni qaytarishimiz kerak. Chunki har bir narsaning to’lovi bor, hozir
bo’lmasa qachondir uni to’lash kerak.
Kesilgan o’rmonlarning o‘mi tiklanmasa jonivorlar
o‘rmonni tark etishga majbur bo‘ladi, atmosfera havosi yomonlashadi, insonlarning
yashash sharoiti o‘zgaradi. Bunga Orol dengizining ayanchli taqdiri yaqqol misol
bo‘lishi mumkin. Bu fojea insonning savodsizlarcha xo‘jalik faoliyati yuritishi
natijasida yuzaga kelgan.
Atrof-muhitga zarar yetkazmaslik uchun tabiatdan ко ‘proq о ‘rganish
kerak. "Tabiat
bizdan ko'rayxshiroq biladi”,
deydi to‘rtinchi qonun. Darhaqiqat, tabiat hayothalqasining uzilib qolishiga
yo’l qo’ymay, uning doimiy aylanma harakatini ta’minlab kelmoqda.
Tabiatda organizm ishlab chiqargan barcha organik
moddalami chiritish qobiliyatiga ega ferment mavjud. Agarda chiritish vosita
bo’lmas ekan, hech bir moddani sintez qilibbo’lmaydi. Tabiat chiqindi
chiqarmaydi.
Insoniyat esa behisob kimyoviy modda va materiallar
yaratdi va yaratmoqda-ki, ular tabiiy muhitda chirimaydi, balki doimiy ravishda
yig‘ilib bormoqda atrof-muhitni ifloslantirmoqda.
Biosfera qonunlarini buzgani uchun inson salomatligini
yo‘qotmoqda. Bu hali hammasi emas, tabiatdan olingan qarzlami hali kelgusi
avlodlar uzishiga to’g’ri keladi.
Bunday sharoitda insoniyat uchun yagona yo’l o’z
xatti-harakatini biosfera qonunlariga bo’ysungan holda amalga oshirishdir.
Foydalanilgan manbalar:
