«Gumburlovchi suv»
Yer yuzidagi go‘zal manzaraga ega bo‘lgan
tabiat go‘shalaridan biri – bu sharsharalardir. Ona
sayyoramizda sharsharalar juda ko‘p. Ularning eng yiriklari – Anxel, Viltoriya,
Iguasu, Niagara hamda Livingiston sharsharalaridir. Bular orasida Niagara
sharsharasi o‘zining betakrorligi bilan alohida ajralib turadi.Niagara so‘zi mahalliy indeyslarning irokez qabilasi tilida «gumburlovchi suv» degan ma’noni
bildiradi. Haqiqatan ham, bir me’yordagi gumburlash ovozi 20-25 km olisdan eshitilib
turadi.
Niagara sharsharasining suvi 17-18
qavatli bino balandligicha keladigan joydan bastga otilib tushadi. Yashil rang
suv sharsharadan pastga tushib ko‘pirib ketadi. Qirg‘oqdagi daraxtlarning
ildizlari suvda ilondek to‘lg‘anib yotadi. Sharshara suvlarida parchalangan
qayiq qoldiqlari ham uchrab turadi.
Sharshara yaqinida, ko‘zga ko‘rinarli
joyda «qutqaruv chambaragi» osib qo‘yilgan bo‘lib, unga «Suvga zaruratsiz
tashlagan kishiga bir yillik qamoq» deb yozib qo‘yilgan. «Qutqaruv chambaragi»
har ehtimolga qarshi, biror kishi qayig‘ini boshqarolmay sharsharaga yaqin
kelib qolganda uni qutqarishga mo‘ljallangan. 1960-yil J. Xonikot qayiqda bir
bola bilan bir qizni aylantirib yurganida qayiq ag‘dariladi, Xonikot qayig‘i
bilan cho‘kib ketadi, suvda oqib kelayotganda qizni bir amallab sharshara
yonida ushlab qolishadi. Qizning 7 yoshli ukasi – Rodjerni hammaning ko‘z o‘ngida
suv o‘z qa’riga oladi.
Niagara sharsharasining sohil devori bir
kilometrdan ortiqroq masofaga cho‘zilib ketgan. Mana shu masofada mayda suv
zarralaridan rang-barang kamalak vujudga kelib, quyosh nurida tovlanib,
jilolanib turadi.
Niagaraning bir sohili AQSH bo‘lsa,
narigi sohili – Kanada. Odamlar, mashinalarning harakati shundaygina ko‘rinib
turadi. Niagaraning Kanada sohilida balandligi 100 metr keladigan, ko‘rinishidan
zarg‘aldoq rang qo‘ziqorinni eslatadigan restoranli minora qurilgan. «Boy qizi»
(qo‘ng‘iz) taqlididagi lift minoraning tepasiga olib chiqadi. Niagara
sharsharasining ulug‘vor manzarasiga nigoh tashlashni istagan sayyoh ana shu «Boy
qizi»da «sayr» qilishi mumkin. Niagara daryosining AQSH sohilida ham shunga o‘xshash
minora bor. Bu minoradan sharshara manzarasi yaxshi ko‘rinsa-da, minoraning o‘zi
Kanadadagi minoradan past va tepasida restorani yo‘q.
Mazkur sharshara 9000 yil muqaddam
Niagara daryosida dolomitli ohaktosh va gilli slaneslardan tuzilgan jarlikda
vujudga kelgan. Daryo o‘rtasidagi orol Niagara sharsharasini ikkiga bo‘lgan.
Sharsharaning chap tomonidagi – Kanadaga qarashli qismining kengligi 800 metr
va balandligi 48 metr; sharsharaning o‘ng tomondagi – AQSHga qarashli qismining
kengligi 300 metr va balandligi 51 metrdir. Niagara sharsharasidan har sekundda
5500 kub metr suv tushib turadi. Shu sababdan juda katta quvvatga ega.
Daryoning AQSH va Kanada qismiga bir nechta GES qurilgan. Sharsharadagi GES
uchun to‘g‘on qurib ovora bo‘lishmaydi. Suv turbinalarga toshlar orasidan
kovlangan tunnel orqali o‘tadi. Gidroelektr stansiyalardan biri sharsharadan
biroz pastroqda joylashgan bo‘lib, uni hamma ham payqay olmaydi. Niagara
suvining faqat 27 foizidangina gidroelektr stansiyalarida foydalanish
mumkinligi haqida qonun bor.
Niagara sharsharasini ziyorat
qiluvchilar shunchalik ko‘pki, sharshara gidroelektr stansiyaga qaraganda ko‘proq
daromad keltiradi.
Niagaraning «nuqsoni» – sharshara
ostonasining sekin-asta yemirilib orqaga chekina borishidir. Ostona yiliga bir
necha santimetrdan tortib bir yarim metrgacha yemirilayotgani sababli sharshara
«tavallud topgan» kunidan buyon 11 kilometr orqaga chekingan. Ba’zan sharshara
ostonasida o‘pirilish ham ro‘y berib turadi. O‘pirilish sharsharani kemtik
qilib, husnini buzishi mumkin. 1971-yilda xuddi shunday xavf vujudga kelganda «sharsharani
darhol ta’mirlash zarur» degan qaror qabul qilingan. AQSH tomondagi suv Kanada
tomonga burib yuborilib, o‘zani sinchiklab ko‘zdan kechirilgach, zarur joylari
eng oliy nav sement bilan yamalgach, sharshara yana ishga tushirib yuborilgan.
Tabiatning ajoyib me’moriy mahsuli
hisoblangan sharsharalar dunyoda juda ko‘p, ammo Niagaradek mashhur va
shov-shuvga sababchi boshqa sharsharaning o‘zi yo‘q. Bu jihatdan Niagara Yer
sayyorasida yakka-yagonadir. Niagaraga har yili 16 millionga yaqin sayyoh kelib
ketadi. Bundan ikki yuz ellik yil muqaddam dovyurak, jahongashta odamlargina ko‘rishga
muyassar bo‘lgan bu ajoyib dargohni hozir keksalar ham nabiralari bilan
birgalikda borib ko‘rmoqdalar. Yevropaliklar sharsharani dastlab XVII asrda «ziyorat»
qilganlar. Shundan beri fusunkor bu manzarani Yer yuzining turli chekkalaridan
millionlab sayyohlar kelib ko‘rdi. Sharsharaning dovrug‘ini eshitib, uni o‘z ko‘zi
bilan ko‘rish uchun kelganlar orasida olimlarni ham, sarguzasht ishqibozlarini
ham, hangomachi bekorchilarni ham uchratish mumkin.
Oradan bir necha asr o‘tganiga
qaramasdan Niagara hamon odamlarning diqqat e’tiborida. Sharsharaga sayyohlarni
ko‘proq jalb qilish maqsadida uni ko‘z-ko‘z qilmoqdalar.
Niagara atrofida Quyosh botib, qosh
qorayishi bilan Kanada tomonidan sharsharaga yorug‘ligi bir yarim million sham
yorug‘ligiga teng bo‘lgan projektorlardan nur yog‘ila boshlaydi.
Projektorlarning maxsus konstruksiyasi sharshara kaskadlariga dastlab to‘q
qizil, bir minutdan keyin binafsha rang, yana bir minutdan so‘ng och sariq rang
berib turadi.
Niagarani ko‘rish uchun kelgan sayyohlar
sharshara atrofidagi parkda sayr qilishadi, sharshara o‘rtasidagi orolda bo‘lishadi,
maxsus liftda sharshara etagiga tushishadi. Yuqoridan dahshat bilan tushayotgan
sharshara tagida bo‘lish hammaga ham nasib etavermaydi. Niagara haqiqatan ham
ulug‘vor, fusunkor va salobatli ko‘rinishga ega.
Muxriddin AVEZOV,
Olmazor tumanidagi 278-maktabning
geografiya fani o‘qituvchisi.
