G'aroyib ko'llar
Jazoir davlatidagi Sidibel
Abbos shahrining shundoq biqinida suv o‘rnida ko‘m-ko‘k siyoh bilan to‘lgan
tabiiy ko‘l bor. Mazkur ko‘lda na baliq, na o‘smlik dunyosi ko‘rinadi, sababi ma'lum - siyoh
zaharli! Kerakli tadqiqotlarni o‘tkazib bo‘lgan olimlar «siyoh ko‘li»ning
sirini aniqlashdi. Hamma gap ko‘lga quyiladigan
ikkita daryo tarkibidagi moddalarda ekan. Jilg‘alarning biri juda ko‘p miqdorda
temir moddasiga ega tuzlar eritmasiga, torfga boy botqoqliklar bo‘ylab kelgan,
boshqasning tarkibi esa turli organik birikmalarga to‘yingan ekan. Ularning
aralashuvidan siyoh miqdori ko‘payaverar ekan. Kimdir ko‘lni shayton vasvasasi,
yana birov rahmon ne'mati deydi. Bizningcha, ikkinchi kifr to‘g‘ri, nafaqat
mamlakat do‘konlarida, balki Afrika, O‘rta Yer dengizi mamlakatlari, Yaqin va
O‘rta Sharqda ham o‘z xaridorlariga ega bu ko‘l Jazoirga mo‘maygina daromad
keltiryapti.
Tirinidad orolini dunyoga tanitgan ko‘l esa bundan-da ajoyib. Xoh
ishoning, xoh ishonmang, unga kirolmaysiz ham, cho‘milolmaysiz ham. Sababi,
sobiq loy vulqoni krateridagi 46 gektarlik ko‘l rosmana asfaltning o‘zginasi.
Gap shundaki, vulqon teshigi orqali ancha chuqurlikdan chiqayotgan neft havoda
bug‘lanib, o‘zidagi barcha uchadigan moddalardan judo bo‘lgach, asfaltga
aylanadi. Bu jarayonning hammasi ko‘l markazidagi kotlovanda sodir bo‘ladi.
Suyuq asfaltning yangidan yangi qatlamlari paydo bo‘laveradigan joyni bejizga
«Ona ko‘l» deb nomlashmagan. Chunki ko‘ldan yiliga 150 ming tonna asfalt
olinsa-da, Tirinidad kamayib qolmaydi. O‘zining tuzi zaharlari bilan shuhrat
topgan O‘lik dengiz ham qimmatbaho mum qatlamlariga ega. Bu dengiz suvi haddan ziyod sho‘rligi
bois, undan hech kim cho‘kmasligini butun dunyo biladi. O‘lik dengiz suvi
tarkibidagi bunday noyob moddani ajratib olish qadim zamonlarda boshlangan.
Mazkur mum tibbiyotda, yo‘l qurilishlarida, kemalar yuzasini qoplashda, kimyo
sanoatida, xullas, turli sohalarda ishlatiladi. Biroq hamma «o‘lik» dengizlar
ham saxovat ko‘rsatavermas ekan.
Sitsiliyada joylashgan haybatli suv havzasi Ajal ko‘lining nafaqat suvi, balki qirg‘og‘ida ham na biror tirik jon, na biror
o‘smlik kun ko‘radi. Hatto qushlar ham simob rang suyuqlik yuzasidan uchib
o‘tolmaydi Biroq 1999-yilda olimlar o‘tkazgan g‘oyat xatarli tadqiqotlar
xulosasi hayratlanarli bo‘ldi: ko‘ldagi konsentrlangan oltingugurt ishqori
uning tubidagi ikkita manbadan otilib chiqar ekan.
Rossiyaning oltoy viloyatida
joylashgan Bo‘sh ko‘l siri esa shu choqqacha ochilmagan. Chor atrofdagi barcha suv havzalari
baliqlaru ko‘l parrandalari bilan to‘planib yotsa-da, Bo‘sh ko‘l qirg‘og‘ida
hech vaqo - na o‘t-o‘lan, na baliq, na qush bor. Bo‘sh ko‘lga baliplar bor
irmoqlardan ikkitasi quyilsa ham foydasi sezilmaydi. Tadqiqotchilar sirli
ko‘lga nabodot va hayvonot dunyosini o‘n martalab olib kirishga harakat
qilishdi. Biroq barcha izlanishlar besamar ketdi: baliq va boshqa jonzotlar
bir-ikki kunda qirilib, o‘smliklar chirib bitdi. Bo‘sh ko‘l butkul bo‘shligicha
qolaverdi. Eng ajablanarlisi, kimyogarlar suv tarkibida zaharli moddalar
miqdorini aniqlash maqsadida tashhis o‘tkazganlarida, suvning top toza ekanini
isbotlashdilar. Hatto suvning tarkibida zararsiz gazlar borligi bois mayda
pufakcha hosil qilib, ko‘rinishi shampan sharobini eslatar ekan.
