I - harfiga oid izohli lug`atlar
Izza -
yer osti va grunt suvlari yer yuzasiga chiqqan, suv o`tkazmaydigan qatlam yuza
joylashgan, atrofdagi yerlarga nisbatan botiq joylardagi o`ta nam yerlar. Ko`pincha
botqoqlikka, bilqillama yerga aylangan bo`ladi. Ko`proq adir, tog`, tepalar
etaklaridagi yer osti suvlari yuzaga chiqqan joylarda uchraydi.
Izobaralar - grafik tasvirda (Masalan, geografik
xaritalar, izobarik protseslar diagrammalarida) bir xil bosimli nuqtalarni
birlashtiradigan chiziqlar.
Izochiziqlar - geografik xaritalarda, grafiklarda bir xil qiymatli miqdorlar (masalan, bosim, dengiz chuqurligi, harorat) ni birlashtiruvchi chiziqlar: izobara - havo bosimi bir xil bo`lgan nuqtalarni birlashtiradi; izobatlar - suv havzalari relyefining bir xil chuqurlikdagi joylarini birlashtiradi; izogiyeta - ma’lum vaqt (oy, yil, fasl va b.) da yog`inlar miqdori bir xil nuqtalarni birlashtiradi; izogips balandligi bir xil nuqtalarni birlashtiradi (q.Gorizontallar); izotaxa - shamol tezligi bir xil nuqtalarni birlashtiradi.
Izochiziqlar - geografik xaritalarda, grafiklarda bir xil qiymatli miqdorlar (masalan, bosim, dengiz chuqurligi, harorat) ni birlashtiruvchi chiziqlar: izobara - havo bosimi bir xil bo`lgan nuqtalarni birlashtiradi; izobatlar - suv havzalari relyefining bir xil chuqurlikdagi joylarini birlashtiradi; izogiyeta - ma’lum vaqt (oy, yil, fasl va b.) da yog`inlar miqdori bir xil nuqtalarni birlashtiradi; izogips balandligi bir xil nuqtalarni birlashtiradi (q.Gorizontallar); izotaxa - shamol tezligi bir xil nuqtalarni birlashtiradi.
Izobara – geografik xaritalarda havo bosimi bir xil bo`lgan nuqtalarni tutashtiradigan chiziq.
Izoterma – geografik xaritalarda havo harorati bir xil bo`lgan nuqtalarni tutashtiruvchi chiziq.
Izobatalar– geografik xaritalarda suv havzalari relyefining bir xil chuqurlikdagi joylarni birlashtiruvchi chiziq.
Izogiyeta– geografik xaritalarda ma`lum vaqt (oy, yil, fasl) yog`inlar miqdori bir xil nuqtalarni birlashtiruvchi chiziq.
Izogips – balandligi bir xil bo`lgan nuqtalarni birlashtiruvchi chiziq.
Izotaxa – shamol tezligi bir xil nuqtalarni birlashtiruvchi chiziq.
Izg`irin– qor qoplamalari betidan qor uchqunlarini uchirib esadigan kuchli shamol.
Ildirim -
chaqmoq, yashin, uchqun.
Ilish - qishda uzoqroq cho`zilgan sovuq kunlardan keyin havo haroratining ko`tarilishi. Ilish ko`pincha iliq havo oqimi kelishi natijasida ro`y beradi. Agar ilishdan keyin havo yana keskin sovusa, yut bo`ladi.
Ilon izi - daryo va yo`llarning egri-bugriligi. Daryolarda chuqurlatish eroziyasi tugab, yon eroziya boshlanganda o`zan ilon izi. shaklini oladi. Bunda o`zan goh o`ng, goh chap tomonga burilib, tirsaklar hosil qilib oqadi; q. Meandr.
Immigratsiya (lotincha immigrans – o`rnashuvchi), muhojirlik- bir mamlakat fuqarolarining doimiy yoki vaqtincha yashash uchun boshqa mamlakatga kelishi.
Import - (lotincha importe - kiritaman) - chet mamlakatlardan biron mamlakatga ichki bozorda sotish uchun tovar keltirish. Bir mamlakat uchun import bo`lgan tovar ikkinchi mamlakat uchun eksport hisoblanadi. Import – ichki bozorda sotish maqsadida tovar, mahsulotlarni chet eldan keltirish.
Investitsiya (inglizcha invest – qo`yish) - q. Kapital qo`yish. Investitsiya – iqtisodiy rivojlantirish maqsadida mamlakat yoki chet ellarda turli tarmoqlarga uzoq muddatli kapital kiritish.
Inklinometr– burg` qudug`ini qiyalik burchagini va qiyshayish yo`nalishini aniqlash, uni to`g`ri burg`ilayotganligini nazorat qilish asbobi.
Intruziv tog` jinslari – yer po`stida magmaning qotishidan hosil bo`1lgan tog` jinslari. Bu jinslar magmadagi haroratning million yillar davomida asta-sekin pasayishi natijasida va undagi suv bug`i, xlor, ftorlar ishtrokida kristallanadi.
Infiltratsion konlar – yer osti suvida erigan turli kimyoviy element va birikmalarning yer osti g`ovaklarida cho`kishi natijasida hosil bo`ladigan konlar.
In`yektsiya– magmaning kuchli bosim ta`sirida yer osti bo`shliqlari, tog` jinslari, darzlar va cho`kindi jinslar qatlami oraliqlariga joylashuvi.
Industriyalash (lotincha industria - faoliyat) - hozirgi
zamon korxonalarini qurish va fan-texnika yutuqlarini ishlab chiqarishning
barcha tarmoqlariga joriy qilish yo`li bilan rivojlangan sanoatni bunyod etish.
Industriyalashning shakllari, metodlari, sur’ati va bosqichlari muayyan tarixiy
va ijtimoiy-iqtisodiy sharoitga bog`liq.
Insolyatsiya (lotincha insolo - oftobga qo`yaman)
- muayyan vaqt (daqiqa, sutka va b.) davomida gorizontal yuza maydoniga (1 sm.kv) tushgan quyosh
radiatsiyasi. Bunda to`g`ri quyosh radiatsiyasi yoki yalpi quyosh radiatsiyasi
nazarda tutiladi. Ba’zan har qanday yuzaga tushgan quyosh radiatsiyasi ham
insolyatsiya deyiladi, masalan,
yonbag`irlar insolyatsiyasi yoki bino devorlari insolyatsiyasi.
Intensiv taraqqiyot
yo`li - mazkur korxonalarda yangi texnika va mehnatni
tashkil etishning yangi shakllarini joriy etish hisobiga ishlab chiqarishni
kengaytirish.
Intrazonallik -
ayrim landshaftlarning mustaqil geografik zona hosil qilmay, bir necha zonada
takrorlanishi. Botqoqlik landshaftlari, to`qay landshaftlari, dasht zonasida
«orolchalar» tarzida saqlanib qolgan o`rmonlar va aksincha, o`rmon zonasida
uchraydigan relikt dasht landshaftlariintrazonallikka misoldir.
Intruziya (lotincha intrudio - itarib kiritaman)
- yer po`stidagi tog` jinslari
orasiga magmaning kirib kelishi. Ba’zan intruziya jarayonida hosil bo`lgan magmatik
jins massasi ham intruziya deyiladi.
Intruziv tog` jinslari – yer po`stining
ichki qismlarida magmaning asta-sekin sovushidan hosil bo`lgan magmatic tog` jinslari.
Ionosfera -
atmosferaning ionlar va erkin elektronlar miqdori ko`p bo`lgan yuqori qismi.
Yer yuzasidan 50-60 km
dan boshlanib 2000 km
gacha davom etadi. Ultrabinafsha quyosh nuri ta’sirida kislorod va azot
molekulalarining parchalanishi hisobiga ionlar hosil bo`lib turadi. Ionosferada
yuqoriga ko`tarilgan sari harorat osha borib, yuzlarcha va hatto, minglarcha darajaga
yetadi. Shuning uchun ionosferani termosfera
deb ham ataydilar.
Ipakchilik, pillachilik –
qishloq xo`jaligining ipak qurti boqish, yangi qurt zotlari yetishtirish, pilladan
mo`l hosil olish yo`llarini ishlab chiqish bilan shug`ullanadigan tarmog`i. Ipakchilik
qurtning asosiy ozig`i bo`lgan tutchilik bilan bog`liq. Ipakchilikdagi asosiy
ish jarayonlari: ipak qurti urug`ini ochirish, qurt boqish, qurt urug`i tayyorlash
va pillani dastlabki ishlash - dimlash va quritish.
Irmoq - bosh daryoga quyiladigan daryo, soy, jilra. Irmoq odatda bosh daryodan kamsuv va kalta bo`ladi. Geografik adabiyotlarda irmoq 1, 2, 3 va h.k. tartibli irmoqlarga ajratiladi. Chunonchi, bosh daryoga bevosita quyiladigan suvlarni birinchi tartibli irmoqlar, birinchi tartibli irmoqlarga quyiluvchi suvlarni ikkinchi tarkibli irmoqlar va h.k. deyiladi. Ba’zan kichikroq ko`l va suv havzalariga kiritiladigan daryolar ham irmoq deb ataladi. Ba’zi bir turkiy tillarda, Mmasalan, usmoniy turklarda irmoq so`zi daryo so`zi ma’nosida ishlatilgan. Soy hamda jarlarga yon tomonlardan kelib qo`shiladigan kichikroq soy va jarlar ham irmoq deyiladi. Irmoq – katta daryolarga quyiladigan jilg`aning ikkinchi nomi.
Irmoq - bosh daryoga quyiladigan daryo, soy, jilra. Irmoq odatda bosh daryodan kamsuv va kalta bo`ladi. Geografik adabiyotlarda irmoq 1, 2, 3 va h.k. tartibli irmoqlarga ajratiladi. Chunonchi, bosh daryoga bevosita quyiladigan suvlarni birinchi tartibli irmoqlar, birinchi tartibli irmoqlarga quyiluvchi suvlarni ikkinchi tarkibli irmoqlar va h.k. deyiladi. Ba’zan kichikroq ko`l va suv havzalariga kiritiladigan daryolar ham irmoq deb ataladi. Ba’zi bir turkiy tillarda, Mmasalan, usmoniy turklarda irmoq so`zi daryo so`zi ma’nosida ishlatilgan. Soy hamda jarlarga yon tomonlardan kelib qo`shiladigan kichikroq soy va jarlar ham irmoq deyiladi. Irmoq – katta daryolarga quyiladigan jilg`aning ikkinchi nomi.
Irrigatsiya (lotincha irrigatsio – sug`orish), sug`orish – q`urg`oqchil yerlarga suv keltirish, dalalarni sug`orish, tuproqning o`simlik ildizlari oziqlanadigan qatlamida suv zahirasini rostlash. Melioratsiya turlaridan biri. Irrigatsiya – faqat sug`orish bilan bog`liq bo`lgan tadbirlar (kanal, suv ombori, gidrouzel, nasos stansiyasi, kariz, zovur va h.k.)
Irq - kishilarning tarixiy tarkib topgan yirik hududiy guruhi. Irqlar kelib chiqishiga ko`ra bir bo`lib, faqat ba’zi bir tashqi fiziologik belgilariga - sochining shakli va rangi, tanasining rangi, ko`zining shakli, yuz skletining o`lchamlari va ayrim xususiyatlari, burun, lab tuzilishiga ko`ra farq qiladi. Bu farqlar nasldan naslga o`tadi. Irqiy belgilar odam zoti paydo bo`lgandan keyin yashash sharoitidagi tafovutlar ta’sirida vujudga kelgan. Odamlarning asosiy anatomik va fiziologik hamda psixologik xususiyatlarida irqiy farqlar yo`q. Irqiy tafovutlar jamiyat taratssiyotiga ta’sir etmaydi. Butun dunyodagi odamlar uchta katta irqqa: mongoloid, yevropeoid va ekvatorial, ya’ni negr-avstraloid irqlarga bo`linadi. Bu asosiy irqlar oralig`ida ko`pdan-ko`p o`tkinchi irqlar bor.
Issiq buloq - suv harorati yuqori bo`lgan buloq. Issiq buloqlar ikki xil bo`ladi: nisbiy issiq buloqlar, ularda suv harorati shu joydagi havoning o`rtacha yillik haroratidan yuqori bo`ladi; mutlaq issiq buloqlar, ular suvi harorati 37° dan yuqori, ya’ni yer yuzidagi maksimal o`rtacha haroratidan yuqori bo`ladi. Issiq buloqlarning ko`pi minerallashgan suvlidir va shifobaxsh xususiyatga ega.
Issiqlik elektr stansnyalari - issiqlik
dvigatellari yordamida elektr energiya ishlab chiqaradigan korxonalar. Issiqlik
dvigatelida gaz, ko`mir, mazut, torf va boshqa yoqilishi mumkin. Yoqilg`ining issiqlik
energiyasi issiqlik dvigatelida mexanik energiyaga, so`ngra generatorda elektr
energiyaga aylanadi. Issiqlik elektr stansiyalari asosan ikki xil bo`ladi:
kondensatsion elektr stansiya (faqat elektr energiya ishlab chiqaradi) va issiqlik
elektr markazi (ham elektr energiya, ham issiqlik – bug` va issiq suv ishlab
chiqaradi).
Ixtisoslashish - kishilarning biron-bir mashg`ulotda band bo`lishi yoki mehnatning ayrim operatsiyalarga bo`linishi. Qishloq xo`jaligida ayrim ekinlar ekishga yoki chorvachilikning muayyan sohasiga ixtisoslanadi. Sanoatda bir yoki bir necha detal tayyorlashga ixtisoslanadi. Bu esa, ishlab chiqarishni mexanizatsiyalashni osonlashtiradi, mahsulotni arzonlashtiradi, shuningdek zavodlarda muayyan uzel, agregat, masalan, avtomobil dvigateli tayyorlashga ixtisoslanadi.
Ichki dengizlar - quruqlik ichkarisiga kirib borgan va okean yoki dengizga bir yo bir necha bo`roz orqali qo`shilgan dengizlar: Baltika dengizi, Qora dengiz va boshqalar.
Ichki suvlar - 1) quruqlik ichkarisiga uzoq kirib turadigan qo`ltiq va dengizlar, daryolar, ko`llar; 2) biror davlat hududida joylashgan daryo, ko`l, dengizlar, qo`ltiqlar, bo`gozlar. Davlatlar qirg`oqlariga tutash dengizlarning qirg`oq bo`yidagi eni 18,5 km li suv xalqaro huquqga ko`ra mazkur davlatning ixtiyorida bo`ladi. Ichki suvlar – (halqaro hududda) – ichki suv yo`llari va hamma tomoni quruqlik bilan o`raglan va okeanga bo`g`oz orqali tutashgan dengizlar.
Ixtisoslashish - kishilarning biron-bir mashg`ulotda band bo`lishi yoki mehnatning ayrim operatsiyalarga bo`linishi. Qishloq xo`jaligida ayrim ekinlar ekishga yoki chorvachilikning muayyan sohasiga ixtisoslanadi. Sanoatda bir yoki bir necha detal tayyorlashga ixtisoslanadi. Bu esa, ishlab chiqarishni mexanizatsiyalashni osonlashtiradi, mahsulotni arzonlashtiradi, shuningdek zavodlarda muayyan uzel, agregat, masalan, avtomobil dvigateli tayyorlashga ixtisoslanadi.
Ichki dengizlar - quruqlik ichkarisiga kirib borgan va okean yoki dengizga bir yo bir necha bo`roz orqali qo`shilgan dengizlar: Baltika dengizi, Qora dengiz va boshqalar.
Ichki suvlar - 1) quruqlik ichkarisiga uzoq kirib turadigan qo`ltiq va dengizlar, daryolar, ko`llar; 2) biror davlat hududida joylashgan daryo, ko`l, dengizlar, qo`ltiqlar, bo`gozlar. Davlatlar qirg`oqlariga tutash dengizlarning qirg`oq bo`yidagi eni 18,5 km li suv xalqaro huquqga ko`ra mazkur davlatning ixtiyorida bo`ladi. Ichki suvlar – (halqaro hududda) – ichki suv yo`llari va hamma tomoni quruqlik bilan o`raglan va okeanga bo`g`oz orqali tutashgan dengizlar.
Ishlov beruvchi sanoat - kon sanoati, qishloq xo`jaligi, o`rmon xo`jaligi, baliq tutish, ovchilikdan keladigan, shuningdek sintetik yo`l bilan olinadigan xom ashyoga ishlov beradigan yoki uni qayta ishlaydigan sanoat tarmoqlari. Ishlov beruvchi sanoatning eng muhim tarmoqlari: mashinasozlik va metallsozlik qora va rangli metallurgiya, neftni qayta ishlash, kimyo, elektrotexnika, elektron, yog`ochsozlik, qurilish materiallari ishlab chiqarish, qog`oz, to`qimachilik, tikuvchilik, poyabzal, un, shakar-qand, konserva sanoati va boshqalar.
Iqlim - muayyan joyning shu joyga xos bo`lgan va yildan-yilga takrorlanib turadigan ob-havo tiplari (quruq, issiq yoki seryog`in, sovuq va h.k.). Iqlim Quyosh radiatsiyasi, yer yuzasi holati va atmosfera harakati hosilasidir. Iqlim ob-havodan farq qilib, barqaror bo`ladi. U yillar, asrlar mobaynida emas, geologik davrlar mobaynida o`zgaradi.
Iqlim mintaqalari - Yer sharida iqlim xususiyatlari bilan farq qiladigan o`lkalar. Iqlimiy rayonlashtirishning eng katta birliklari. Kenglik bo`ylab cho`zilgan bo`lib, chegaralari parallellarga aynan to`g`ri kelmaydi. B.P.Alisov quyidagi iqlim mintaqalarini ajratdi: 1 ta ekvatorial, 2 ta ekvatorial musson (subekvatorial), 2 ta tropik, 2 ta subtropik, 2 ta mo`tadil, so`ngra subarktika, subantarktika, arktika, antarktika iqlim mintaqalari.
Iqlimlashish - o`simlik va hayvonlarning yangi sharoitga moslashishi. O`simlik va hayvonlar kishilar tomonidan yangi hududlarga olib borib ekilishi yoki makkajo`xori bilan kartoshkaning butun yer yuziga tarqalishi iqlimlashishga yaqqol misoldir; aslida bu o`simliklarning vatani Janubiy Amerika. Turli mo`ynali hayvonlar (masalan, Shimoliy Amerikadan ondatra, Janubiy Amerikadan nutriya, turli baliqlar, masalan, chivinlarning lichinkalarini yeb tugatadigan gambuziya baliqchasi Janubiy Amerikadan), xilma-xil o`simliklar (sitruslar, choy o`simligi, shakarqamish va b.) iqlimlashtirilgan.
Iqlimshunoslik — iqlim haqidagi fan. Iqlimshunoslik Yer sharida yoki uning ayrim qismlarida iqlimlarning paydo bo`lish sabablari, iqlim tiplari va ularning tarqalishi, iqlimlarning xalq xo`jaligidagi ahamiyatini o`rganadi. Iqlimshunoslikning geologik va tarixiy davrlardagi iqlimiy sharoitini o`rganuvchi tarmog`i paleoiqlimshunoslik deyiladi. Iqlimshunoslikning amaliy bo`limlari agroiqlimshunoslik, bioiqlimshunoslik, tibbiyot iqlimshunosligi va industrial iqlimshunoslikdir. Kichik joylar iqlimining ichki tafovutlarini mikroiqlimshunoslik o`rganadi. Masalan, so`nggi yillarda shahar mikroiqlimshunosligi jadal rivojlanmoqda. Iqlimshunoslik xulosalari meteorologik ma’lumotlarni o`rganish va tahlil qilishga asoslanadi.
Iqlim – yer yuzasining quyosh nurlariga nisbatan og`ishi. Ob-havoning ko`p yillik rejimi.
Iqlim xaritalari – ma`lum hududning iqlim xususiyatlarini aks ettiradigan geografik xaritalar. Ularda iqlim izochiziqlari o`tqazilgan bo`ladi.
Iqlim mintaqalari – yer sharida iqlim xususiyatlari bilan farq qiladigan o`lkalar.
Iqtisodiy rayon – mamlakatning xalq-xo`jalik tarmoqlari o`rtasida har tomonlama aloqa bog`laydigan, umumdavlat miqyosida o`ziga xos ixtisoslashgan, hududiy sihlab chiqarish kompleksini o`z ichiga olgan bir qismi.
Iqtisodiy integratsiya – xo`jalik subyektlari o`rtasida iqtisodiy aloqalarning rivojlanish shakli, davlatlar o`rtasida kelishilgan iqtisodiy siyosat yuritish, yagona iqtisodiy makonlarning vujudga kelishi.
Iqtisodiy faol aholi - aholining ishlab chiqarishning turli sferalari va ishlab chiqarish bilan bog`liq bo`lmagan sohalarda band bo`lgan qismi.
Iqtisodiy geografik tavsif - xo`jalik ob’ektlari (korxonalar, shaharlar, rayonlar) haqidagi bilimlarni muayyan reja asosida sistemali ravishda bayon etish; bunda bu ob’ektlarning joylashish xususiyatlari va taraqqiyot perspektivalari ko`rsatiladi.
Iqtisodiy geografik o`rin, iqtisodiy geografik holat - iqtisodiy geografik ob’ekt (shahar, rayon, mamlakat) ning shu ob’yektdan tashqarida bo`lgan, lekin uning taraqqiyotiga ta’sir etadigan tabiiy va tarixiy-iqtisodiy ob’ektlarga nisbatan tutgan o`rni. Iqtisodiy geografik o`rin mamlakat taraqqiyotining turli bosqichlarida turlicha bo`lishi va uning rivojlanishiga turlicha ta’sir etishi mumkin.
Ihota daraxtzorlari, dala ihota o`rmonzorlari - ekinlarni shamol, bo`ron, garmsel va b. dan, temir yo`lni qor, qum bosishidan himoya qiladigan daraxtzorlar. Ihota daraxtzorlari shamol tezligini kamaytiradi, tuproqni yuvilishdan, namini bug`lanishdan saqlaydi. Ihota daraxtzor asosan dub, oq akatsiya, jiyda, saksovul, sayrag`och, gledichiya, aylant va b. dan iborat bo`ladi. Sug`oriladigan hududlarda ihota daraxtzorlari uchun daraxtlar ko`pincha ariq bo`ylariga, ekinlarning cheti va yo`l yoqalariga o`tqaziladi. Ihota o`rmonlari – ekinlarni cho`llarning quruq shamollaridan, unumdor yerlarni ishdan chiqarilishidan himoya qilish uchun tashkil etilgan o`rmonlar.
Ipoteka – ssuda olish maqsadida ko`chmas mulkni garovga qo`yish.
Ishsizlik – iqtisodiy jihatdan faol aholining bir qismi o`z ish kuchini qo`llay olmay, mehnatning zaxira armiyasi bo`lib qolish hodisasi.
