Texnik loyihalarni asoslashda geografik tadqiqotlar natijalaridan foydalanish
Texnik loyiha ma’lum
muhandislik ma’lumotiga ega bo‘lgan mutaxassislar tomonidan ishlab chiqiladi.
Lekin hozirgi zamon loyihalari tabiat bilan jamiyat munosabatlarining ko‘p
jabhalarini o‘z ichiga olganligi sababli yetarli darajada murakkab hisoblanadi.
Shu sababli, bu borada faqat loyihaning muhandislik jihatlari bilan
chegaralanib qolmasdan, loyihaning xususiyati va tabiatga bo‘ladigan
funksional ta’sirini ham e’tiborga olish kerak bo‘ladi. Bu borada geografik
izlanishlar va loyihaning uzoq muddat xizmat qilishi uchun uni geografik
jihatdan asoslash lozim bo‘ladi.
Irrigatsiya va
melioratsiya tadbirlarini asoslash. Yirik yer maydonlarini sug‘oriladigan
dehqonchilik maqsadlarida o‘zlashtirish gidromeliorativ tadbirlar jumlasiga kiradi.
Sug‘orishni tashkil qilish
uchun ajratilgan hudud geografik nuqtayi nazardan chuqur o‘rganilishi
keyinchalik turli noxush hodisalar kelib chiqishining oldini oladi. Avvalo,
hudud qanday landshaftlarni egallaganligi aniqlanadi. Chunonchi, daryo terrasasi,
soyning konus yoyilmasi, prolyuvial tekislik, daryo deltasi va boshqalar.
Shundan so‘ng atrofdagi tabiiy geografik hududlarning xususiyatlari,
sug‘oriladigan dehqonchilikda foydalanishi yoki tabiiy yaylov (lalmi
dehqonchilik)da ishlatilishi aniqlanadi. Tog‘ yonbag‘rida joylashgan bo‘lsa,
sel, surilma, jar eroziyasi kabi halokatli hodisalar ta’siriga berilishi
hisobga olinadi. Shuningdek, yangi yerlar o‘zlashtirilishi tufayli quyida
joylashgan, ilgaridan foydalanib kelinayotgan yerlarga yetkaziladigan zarar
tahlil qilinadi.
Irrigatsiya va melioratsiya
tarmoqlarini loyihalashda ularni relyefning qanday joylaridan o‘tishini
aniqlash ham amaliy ahamiyatga ega. Bu holda gruntning litologik tuzilishini
o‘rganish zarur bo‘ladi. Shag‘al tosh mavjud bo‘lgan joylarda sug‘orish tarmoqlarini
loyihalash suvning katta qismi zamirida shimilib ketishiga sabab bo‘ladi va
boshqa bir joyda yer betiga yaqinlashib, botqoqlanish yoki sho‘rlanishga olib
keladi.
Suv omborlari
loyihalarini asoslash. Suv omborlari o‘ziga xos murakkab inshoot. Ularni
faqat relyef jihatdan qulay bo‘lgan joylardagina qurish samaralidir.
Suv omborlarining tog‘
vodiylari va etaklarida qurilishi har jihatdan foydalidir, chunki suv ortiqcha
bug‘lanishga sarflanmaydi, suvning sizib o‘tishi ancha kam bo‘ladi. Eng muhimi,
suv kanallarga o‘zi oqar holda taqsimlanadi. Bu mintaqada suv har doim toza,
sho‘rlanmagan bo‘ladi.
Tog‘ daryosi va soylarda suv omborlarini
qurish ancha yengilroq kechadi, chunki vodiyda o‘zan baland to‘g‘on bilan
to‘silganidan so‘ng uning orqasida katta hajmda suv to‘planadi. Chorbog‘,
Ohangaron, Janubiy Surxon va boshqa suv omborlari shu usulda qurilgan. Bu
usuldagi qurilish katta mablag‘ talab qilmaydi. Avvalo, suv ombori qurilishi mumkin
bo‘lgan eng qulay joylarni tanlash, to‘g‘on ko‘tariladigan joyning
muhandis-geografik xususiyatlari barcha talablarga javob berishini ta’minlash
lozim. Qurilish amalga oshiriladigan joyda istiqomat qiladigan aholi soni ko‘p
bo‘lmasligiga, sug‘orishga yaroqli yerlar suv ostida qolmasligiga, tabiatning
so‘lim go‘shalari buzilmasligiga ahamiyat beriladi.
Tog‘ vodiylarida yirik (hajmi 1,5-2 kub km)
suv omborlari qurilganidan ko‘ra kichikroq (0,3-0,4 kub km va undan kam)
hajmdagilari loyihalangani ma’qulroq. Chunki kuchli yer silkinishi bo‘ladigan
tog‘li o‘lkalarda juda katta suv havzalarini qurish ancha xavfli.
Sanoat korxonalarini joylashtirish. Geografik nuqtayi nazardan
sanoat korxonalari xomashyo bazasiga yaqin va ishchi kuchlari ko‘p bo‘lgan
hududlarda bunyod etiladi. Lekin shu bilan birga sanoat korxonasini qurish
uchun zarur bo‘lgan sharoitlar ham ma’lum darajada hisobga olinadi. Hududning
meteorologik va relyef sharoitlari, gruntning litologik tarkibi doimo e’tiborda
bo‘ladi.
Kimyoviy mahsulot ishlab chiqaradigan
korxonalar tog‘ vodiylarida, yirik daryo yoqalarida, konus yoyilmasida
joylashtirilmagani ma’qul. Tog‘ vodiysida mahalliy shamol doimo tog‘dan vodiy
bo‘ylab esadi, binobarin, korxona atmosferaga chiqargan chiqindi- larni
vodiyning quyi qismiga haydab keladi. Chirchiq-Ohangaron, Surxondaryo
vodiylarida shunday ahvolni kuzatish mumkin.
Daryo bo‘ylarida joylashgan korxonalar o‘z
chiqindilarini unga oqizib keladi, natijada suv turli chiqindilar bilan
ifloslanadi. Zarafshon, Chirchiq, Ohangaron, Surxondaryo suvlarining
iflosligi korxonalar tashlayotgan oqava suv va chiqindilar bilan izohlanadi.
Konus yoyilmasida qurilgan korxonalar grunt suvlarini ifloslaydi.
Shu jihatdan
qaraganda sanoat korxonalarini loyihalashda albatta atrof-muhit ifloslanishining
oldini olishga ahamiyat berilishi lozim.
Shaharsozlik loyihalarini
asoslash. Aholi
yashash joylari: shahar, shaharcha, qishloq bunyod etilishida tabiatning
go‘zal, xushmanzara va falokatli tabiiy hodisalardan uzoqda bo‘lgan hududlar
tanlanadi. Chunki ular vaqt o‘ishi bilan aholi sonining ortishi natijasida
kengayib boradi.
Hozirgi vaqtda turli joylarda
foydali qazilmalarning topilishi va ularni qazib olish, qayta ishlash
korxonalari, yirik GRES, gidrotexnik inshootlar qurilishi, gaz va suvni
quvurlarda tashishga xizmat qiluvchi kompressorlarning ishga tushirilishi
munosabati bilan shu joylarda shaharchalar bunyod etilmoqda. Vohalarda, xususan, sug‘oriladigan
hududlarda shahar va qishloqlar relyefning balandroq joylarida, yirik kanal yoki
daryo bo‘ylaridan kamida 3-4 km uzoqlikda qurilgani ma’qul. Chunki suv aholi
yashash joylariga yer ostidan ta’sir ko‘rsatadi. Balandroq bo‘lgan joylarda
grunt sathi ancha pastda bo‘ladi.
ESLAB QOLING!
Geografik tadqiqotlar natijalari irrigatsiya va melioratsiya tadbirlarini, suv omborlari loyihalarini, sanoat korxonalarini joylashtirishda, shaharsozlik loyihalarini asoslashda ishlatiladi.
Foydalanilgan manbalar:
