Okeaniya davlatlari
Okeaniya Tinch
okeanining janubi-g‘arbiy va
markaziy qismlarida joylashgan
orollar guruhidan tashkil topgan bo‘lib, uning umumiy maydoni – 1,26 mln km.kv.ni
tashkil etadi. Mazkur mintaqada 11 mln
kishidan ortiq
aholi istiqomat qiladi. Uning tarkibida 40 ga yaqin turli davlat, mamlakat va
hududlar mavjud bo‘lib, ularning 13
tasi mustaqil davlat hisoblanadi. Okeaniya siyosiy
xartasida 1 federativ davlat
(Mikroneziya Federativ shtatlari), 1 ta monarxiya davlati (Tonga) va turli
davlatlarning qator mustamlaka hududlari
(masalan: Amerika Samoasi, Guam,
Kingmen rifi (AQSH), Pitkern
(Buyuk Britaniya), Norfolk, Ashmor va Kartye orollari (Avstraliya),
Fransuz Polineziyasi, Yangi Kaledoniya
(Fransiya) va b.) mavjud.
Okeaniya davlatlari tarkibiy
jihatdan Melaneziya, Polineziya va Mikroneziya mintaqalariga
ajratiladi.
Relyef xususiyatiga
ko‘ra, Okeaniya kontinental,
marjon va vulqon kelib
chiqishiga ega orollardan
tarkib topgan. Yangi
Zelandiya, Yangi Gvineya
(orolning sharqiy qismi
Okeaniya tarkibiga kiradi), Yangi Kaledoniya kabi yirik orollar
kontinental xususiyatga ega. Ular umumiy Okeaniya hududining
87% ni egallaydi.
Tog‘li relyefga ega,
maydoni nisbatan yirik orollar,
asosan, mintaqaning janubi-g‘arbiy qismida joylashgan bo‘lsa,
qolgan kichik va mayda orollar
Tinch okean akvatoriyasida keng maydonda tarqoq ravishda joylashgan. Tinch okean akvatoriyasining 1/3
qismini Okeaniya orollari tashkil qiladi.
Asosan ekvatorial,
subekvatorial, tropik, subtropik
va mo‘tadil mintaqalar hududida joylashgan. Yog‘in miqdori
1500–4000 mmni, o‘rtacha harorat esa
+24° C; +28°
C ni tashkil
etadi. Yirik tog‘li orollarda
qizil, tog‘ laterit,
tog‘ o‘tloq, jigarrang
qo‘ng‘ir, jigarrang tuproq
turlari tarqalgan. Atollarda
esa nisbatan past unumli,
g‘ovaksimon, suvni o‘zida saqlash imkoniyatiga ega bo‘lmagan
tuproqlar mavjud. Suv resurslari bilan
yaxshi ta’minlangan. Sepik
(1126 km), Flay
(1050 km), Uaikato (425 km) Okeaniyaning
eng yirik daryolari
hisoblanadi. Orollarda mineral
resurslardan nikel (Yangi
Kaledoniya), neft va
gaz (Papua-Yangi Gvineya,
Yangi Zelandiya), mis
(Papua-Yangi Gvineya), oltin
(Papua-Yangi Gvineya, Fidji),
fosfat (Nauru), dengiz
hudularidagi iqtisodiy zonalarda
temir-marganes qotishmalari, kobalt kabilar qazib olinadi.
Okeaniya
orollari davlatlarining asosiy qismi aholi soni kam bo‘lgan davlatlar hisoblanadi.
Aholisi, asosan, avstraloid
kichik irqiga mansub
polinez, melanez, mikronez va
papuaslardan tashkil topgan. Milliy tarkibida turli qabila va urug‘
vakillarining salmog‘i yuqori. Ular papuas va avstronez oilalariga mansub. Lekin, mahalliy tillar deyarli
muomalada emas. Asosan, muloqotda
ingliz va fransuz
tillaridan foydalaniladi. Xristian
diniga e’tiqod qiluvchilar salmog‘i yuqori, bundan tashqari, qabilalarda
an’anaviy dinlarga e’tiqod qiluvchilar ham bor.
Tabiiy
resurslarga kambag‘alligi, orollararo
aloqalarda qiyinchiliklarning
mavjudligi, mineral resurslar miqdorining chegaralanganligi, asosiy eksportbop
mahsulotlar ishlab chiqarish jarayoni xalqaro monopoliyalar qo‘l ostida
to‘planganligi Okeaniya davlatlari
iqtisodiyoti rivojlanishiga ta’sir
ko‘rsatadi. Aholining asosiy faoliyat
sohasi qishloq xo‘jaligi
hisoblanadi. Unda eksportbop
monokul’tura ekinlari yetishtirish
(kokos pal’masi,
shakarqamish, ananas, banan,
kofe, kakao) asosiy
o‘rin tutadi. Okeaniya
davlatlari jahon bo‘yicha
kopra (quritilgan kokos)
eksportining 10%, ananas hosilining 90% ini beradi. Chorvachilik,
asosan, yirik orollar hududida rivojlangan. Chorva
mollari soni bo‘yicha
mintaqa davlatlari orasida Yangi Zelandiya yetakchilik qiladi.
Dengiz biologik
resurslariga ega bo‘lgan
mintaqa davlatlari qishloq xo‘jaligida baliqchilik
sohasi so‘nggi yillarda rivojlanib
bormoqda. Sanoatida asosan
eksportbop qishloq xo‘jalik
mahsulotlarga birlamchi qay
ta ishlov berish,
o‘rmon va konchilik
sanoati korxonalari faoliyat olib
boradi. Tabiiy rekreatsion
resurslar ta’sirida xalqaro
turizm rivojlanmoqda. Ayniqsa,
Fidji, Solomon orollari sayyohlar
eng ko‘p tashrif buyuradigan hududlar bo‘lib
hisoblanadi.
Okeaniya davlatlari
orasida Yangi Zelandiya
ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot darajasiga ko‘ra
oldingi o‘rinda turadi.
Rivojlanish xususiyatiga ko‘ra
"ko‘chirilgan kapitalizm” davlati
hisoblangan ushbu davlat ikkita
yirik (Shimoliy va Janubiy
orollar) va 700 dan ortiq kichik orol lardan tashkil topgan. Hududining 75% i dengiz
sathidan 2000 m balandda
joylashgan bo‘lib, hududida
mineral resurslardan oltin,
kumush, tabiiy neft, ko‘mir, turli rangli metallar tarqalgan. Suv
resurslariga bilan yetarlicha ta’minlangan bo‘lib, bu yerda 40 dan ortiq daryo
va 3280 ta ko‘llar
mavjud. Iqtisodiyoti rivojlanishida bu
yerda tarqalgan to‘q
qo‘ng‘ir, sariq-qo‘ng‘ir, tog‘
tipli tuproqlar katta ahamiyatga
ega. 2 mln gektarga
yaqin o‘rmon hududlari ham bor.
Shu bilan birga tabiiy rekreatsion
resurs imkoniyatlari yuqori. Iqtisodiyoti industrial tipda bo‘lgan Yangi
Zelandiya sanoatida konchilik,
metallurgiya, yoqilg‘i-energetika va
oziq-ovqat tarmoqlari yaxshi
rivojlangan. Chorvachilikda sut
chorvachiligi va qo‘ychilik,
dehqonchilikda esa bog‘dorchilik va uzumchilik
asosiy qishloq xo‘jalik
sohasi hisoblanadi. Transportida quruqlik transport
turlari bilan birga
dengiz transportining ahamiyati katta. Oklend (Yangi Zelandiyaning
yagona millioner shahri), Gamilton, Vellington shaharlarini davlatning eng
yirik iqtisodiy markazlari sifatida ko‘rish mumkin.
Okeaniya davlatlari
ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishiga
erishish muammosidan tashqari,
aholi orasida ishsizlik
darajasining yuqoriligi, davlatlarning mintaqa hududidagi orollar
nazorati ustidan yuzaga keladigan nizoli holatlar uning asosiy muammolaridan
bo‘lib hisoblanadi.
