Janubi-g‘arbiy va Janubiy Osiyo davlatlari
Osiyo
jahondagi eng yirik qit’a hisoblanib, uning maydoni 43,4 mln km.kv (jahon
quruqlik yuzasining 29,2
%)ni, aholisi soni
esa 4,4 mlrd kishiga
yaqin (jahon aholisining
59,5% ni tashkil
etadi). Zamonaviy Osiyo siyosiy xaritasida 47 ta mustaqil davlat
mavjud. Bu davlatlarning 13
tasi monarxiya boshqaruv
shakliga, 7 tasi federativ
ma’muriy-hududiy tuzilishga ega. Qit’a hududi 5 ta subregionga –
Janubi-g‘arbiy, Janubiy, Sharqiy, Janubi-sharqiy va
Markaziy Osiyoga ajratiladi.
Mazkur subregionlarni madaniy-tarixiy mintaqalar
sifatida ham ko‘rish mumkin.
Ularni ajratishda tarixiy, etnik, diniy omillar bilan bir qatorda, tabiiy
belgilarga ham e’tibor qaratilgan.
Janubi-g‘arbiy Osiyo. Aholi
soniga ko‘ra Turkiya,
Eron, Afg‘oniston, Iroq, Saudiya
Arabistoni davlatlari yetakchilik
qiladi. Umumiy aholining 60%
qishloqlarda istiqomat qiladi.
Subregionda,
asosan, neft (Fors ko‘rfazi davlatlari, Turkiya, Ozarbayjon, Armaniston)
mashinasozlik (Turkiya, Eron,
Gruziya, Ozarbayjon, Armaniston), metallurgiya
(Turkiya, Eron, BAA)
va kimyo sanoatlari (Eron, Turkiya, Ozarbayjon)
rivojlanmoqda. Yengil va oziq-ovqat sanoati Janubi-g‘arbiy Osiyoning barcha
davlatlarida rivojlangan.
Qishloq xo‘jaligining
yetakchi tarmog‘i dehqonchilik
hisoblanadi. Asosan,
sug‘orma dehqonchilik rivojlangan,
iste’mol uchun bug‘doy, makajo‘xori, arpa
yetishtiriladi. O‘rta dengizbo‘yi
davlatlarida sabzavotchilik, mevachilik, uzumchilik rivojlangan
bo‘lib, ular bilan
bir qatorda zaytun yetishtirish
katta o‘rin egallaydi va aynan mazkur dehqonchilik turi bo‘yicha mintaqa jahonda yetakchilik qiladi.
Turkiyada paxtachilik, tamaki, sitrus meva, donchilik, Eronda xurmo, sitrus
mevalari, qand lavlagi, paxta,
Iroq, Suriya va
Isroilda paxta, tamaki
va xurmo yetishtirish
rivojlangan. Chorvachilikda Turkiya angor
echkilar boqishga, Arabiston yarimoroli
davlatlari tuyachilikka, Eron
va Afg‘onistonda qorako‘lchilikka ixtisoslashgan. Xizmat
ko‘rsatish sohalari orasida transport va turizm katta salmoqqa
ega.
Janubiy Osiyo davlatlari. Janubiy Osiyo subregionining umumiy
maydoni 4,5 mln
km.kv.ni tashkil
etadi. Mintaqada 2
mlrdga yaqin aholi
istiqomat qiladi. Mazkur
subregion tarkibiga Hindiston
yarimoroli, Hind-Gang tekisligi,
Shri-Lanka, Maldiv, Andaman, Nikobar
hamda Lakkadiv orollari kiradi.
Uning hududida 7 ta davlat joylashgan. Mintaqa davlatlari orasida bitta
monarxiya davlat tuzumiga ega bo‘lgan Butan Qirolligi bilan 6 ta respublika
mavjud. Ma’muriy-hududiy tuzilishiga ko‘ra esa Hindiston va Pokiston federativ,
qolganlari unitar davlatlar hisoblanadi.
Janubiy Osiyoning
dunyo miqyosida tutgan
o‘rni quyidagicha: bu subregion Yer shari quruqlik maydoning 3,1
% ni egallaydi; dunyo aholisining 25,4 % ushbu mintaqa aholisidan tarkib
topadi; dunyo bo‘yicha YMM ning 9 % dan ortig‘i shu subregion hissasiga to‘g‘ri
keladi.
Dunyo okeaniga bevosita
chiqish imkoniyatining mavjudligi,
Hind okeani havzasi qirg‘oqbo‘yi
hududlarining markazida joylashganligi, uning
hududida qadimiy tarixiy
markazlarning mavjudligi, mintaqa geografik o‘rnining o‘ziga xos
jihatlari hisoblanadi.
Janubiy Osiyoni
shimolda Himolay tog‘
tizmasi va Qoraqurum o‘rab turadi. Shimoli-sharqda u o‘rmonlar
bilan qoplangan Assam-Birma tog‘lari,
shimoli-g‘arbda esa Hindukush
va Eron tog‘liklari
orqali chegaralanadi. Mintaqa shimoldan janubga qarab dunyodagi eng
baland tog‘ Himolaydan ekvatorda joylashgan Maldiv orollariga tomon pasayib boradi.
Mazkur mintaqaga
musson tipli iqlim
xos bo‘lib, yil
davomida ob-havoning keskin o‘zgarishi
bilan ajralib turadi.
Bu yerda aniq
ifodalangan ikki iqlimiy
mavsum (nam yoz
va quruq qish mavsumlari)
ajratiladi. Mintaqa iqtisodiyoti
rivojlanishida tabiiy resurslar,
ayniqsa, mineral resurslar
katta ahamiyatga ega. Bu
yerda yoqilg‘i-energetika resurslaridan
boshlab (ko‘mir, tabiiy gaz, tarkibida radioaktiv toriy mavjud bo‘lgan monatsitli
qumlar) qimmatbaho metall
hamda toshlar mavjud (oltin, zumrad,
olmos). Subregion jahonda
qora metall rudalar
(temir, marganes, xrom) zaxirasiga
ko‘ra ajralib turadi. So‘nggi
yillarda mintaqaning dengiz shelf
zonasida neft va gaz qazib olish rivojlanmoqda.
Suv
resurslari bilan nisbatan yaxshi ta’minlangan. Hind, Gang, Brahmaputra eng
yirik daryolari hisoblanadi.
Subregionda yuqori unumdorlikka
ega bo‘lgan allyuvial
tuproqlar, qora tuproq
xususiyatli gilli tuproq lar –
regurlar keng tarqalgan. Janubiy
Osiyoning barcha davlatlarida
milliy, diniy, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot
omillari bilan bog‘liq holda, aholining tabiiy o‘sish
sur’atlari yuqori.
Janubiy
Osiyoda 1 mln dan
ortiq 33 ta etnos
istiqomat qilib, mintaqa aho
lisining 98% ularning hissasiga to‘g‘ri keladi. Asosan, induizm (Hindiston, Nepal),
islom (Pokiston, Bangladesh,
Maldiv), buddizm (Butan,
Shri-Lanka) dinlari tarqalgan.
Ma’lumki, Janubiy
Osiyo qadimiy sug‘orma
dehqonchilik markazlaridan biri
sifatida jahonning aholisi
eng zich joylashgan
areallardan biridir. Bu yerda
o‘rtacha zichlik 355
kishi/km.kv.dan ortiq bo‘lib,
o‘rtacha jahon ko‘rsatkichidan 6,7
marta ortiqdir. Tekislik
hududlari, yirik daryo vodiylari
(ayniqsa, Gang daryosi vodiysi) hamda dengizbo‘yi hududlarida aholining yuqori
zichlik ko‘rsatkichlari qayd qilinadi. Janubiy Osiyo dunyoning eng kam
urbanizatsiyalashgan mintaqalaridan biri hisoblanadi (46%).
Bu holat mintaqa
davlatlarining past ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti sabablidir.
Shu bilan bir qatorda mintaqaning ko‘plab davlatlarida soxta urbanizatsiya
jarayoni ham tez sur’atlarda rivojlanib bormoqda.
Janubiy Osiyo
iqtisodiyotida rivojlanish darajasiga
ko‘ra, Osiyoning boshqa subregionlariga nisbatan
past ko‘rsatkichlar qayd
etadi. Butan va Nepal agrar,
Maldiv agrar-industrial, Bangladesh, Pokiston, Hindiston hamda Shri-Lanka industrial-agrar
davlatlar hisoblanadi. Janubiy Osiyo davlatlari
jahon iqtisodiyotida asosan
konchilik (Hindiston, Nepal, Butan), qora va rangli metallurgiya
(Pokiston, Hindiston, Shri-Lanka),
kimyo (Hindiston, Pokiston), yengil va
oziq-ovqat sanoat tarmoqlari (barcha davlatlarda)
rivojlanganligi bilan ajralib turadi.
Qishloq xo‘jaligi
mahsulotlari yetishtirishda dehqonchilik
sohasi ustun hisoblanadi. Janubiy
Osiyo jahondagi donli
ekinlar (ayniqsa, sholi) yetishtiruvchi yirik
mintaqa sifatida tanilgan. Bundan
tashqari, bu yerda jut (Hindiston, Bangladesh), tabiiy kauchuk, kokos
(Shri-Lanka), shakarqamish, paxta, yeryong‘oq ham yetishtiriladi. Hindiston va Shri-Lanka jahon
choy hosilining 40% ni yetishtirib,
uning eksporti bo‘yicha
yetakchi o‘rinlarni egallaydi.
Shuningdek, subregion turli xil
ziravorlar yetishtirish bo‘yicha ham jahonda peshqadamlik
qiladi. Chorvachilikda
qoramolchilik, qo‘y va
echkichilik, baliqchilik kabi tarmoqlari rivojlangan.
Shu bilan birga,
mintaqa davlatlarida xizmat ko‘rsatish tarmoqlaridan turizm,
tibbiyot, transport xizmatlar ko‘rsatish katta o‘rniga ega.
