Geografik qobiqning kenglik zonalligi va sektorligi
Geografik qobiqda
zonallik qonuniyati geografiyadagi ilk qonuniyatlardan biridir.
Iqlim mintaqalari va
zonallikning mavjudligini qadimgi
yunon va rim olimlari
aniqlashgan. Ular Yer
yuzasini bir qancha
iqlim mintaqalariga ajratganlar.
Zonallik qonuniyati ning rivoj lanishida A.Gumboldtning (XVIII asr) xizmatlari katta. U iqlim va botanik-geografik
zonallikni aniqladi. Keyinchalik bu ishlar
V.V.Dokuchayev
tomonidan rivojlantirilib, geografik
zonallik qonuniyati kashf
qilindi va asoslab
berildi. Hozirgi paytda,
geografik zonallik haqidagi
bilimlar V.V.Dokuchayev ta’limotiga asoslanadi.
Geografik
qobiqda zonallik qonuniyati Yerning sharsimonligi va unga bog‘liq holda
quyosh radiatsiyasining Yer
yuzida notekis taqsimlanishi,
dengizbo‘yi hududlarida iliq va
sovuq oqimlar, okeandan materik ichkarisiga kirgan
sari namlik va
haroratning o‘zgarib borishi
oqibatida yuzaga keladi.
Natijada Yer yuzida
harorat, bug‘lanish, yog‘inlar,
nurash jarayonlari, tuproqlar,
o‘simliklar, hayvonlar va
boshqalar zonalar hosil qilib
tarqalgan. Geografik zonallik
faqatgina Yer (suv)
yuzasida, ya’ni atmosfera,
litosfera, gidrosfera tutashgan joyda
yaqqol namoyon bo‘ladi, atmosferada yuqoriga ko‘tarilgan,
litosfera va gidrosferada
esa chuqurlikka tushgan sari
zonallik yo‘qoladi. Geografik zonallik ekvatordan qutblarga tomon hamda
okeanlardan quruqliklar ichkarisiga tomon geotizimlarning almashishida
namoyon bo‘ladi. Shuning
uchun kenglik zonalligi va sektorlik tushunchalari
ajratiladi.
Kenglik zonalligi
– quyosh nurlari
tushish burchagining o‘zgarishi
hisobiga tabiat komponentlari
va geotizimlarning ekvatordan
qutblarga tomon qonuniy o‘zgarib
borishi.
Geografik
qobiqning eng yirik zonal birliklari iqlim (geografik) mintaqalardir. Ularning
ichida issiqlik va namlik nisbatiga bog‘liq holda tabiat (geografik) zonalari
ajratiladi.
Tabiat zonalari – geografik qobiqning iqlim mintaqalari doirasida, asosan, issiqlik
bilan namlik miqdori va nisbatiga qarab muayyan tartibda qonuniy almashinib
boradigan geotizimlar. Har bir tabiat zonasida o‘ziga xos tuproqlar,
o‘simliklar va hayvonlar tarqalgan bo‘ladi. Shuningdek, Yerning tashqi kuchlari
bilan bog‘liq bo‘lgan tabiiy
jarayonlar – nurash,
eroziya, deflyasiya, ekzaratsiya
va h.k.lar ham tabiat zonalari
bo‘yicha farq qiladi.
Geografik
qobiqning eng yirik zonal birliklari iqlim (geografik) mintaqalardir. Ularning
ichida issiqlik va namlik nisbatiga bog‘liq holda tabiat (geografik) zonalari
ajratiladi.
Tabiat zonalari – geografik qobiqning iqlim mintaqalari doirasida, asosan, issiqlik
bilan namlik miqdori va nisbatiga qarab muayyan tartibda qonuniy almashinib
boradigan geotizimlar. Har bir tabiat zonasida o‘ziga xos tuproqlar,
o‘simliklar va hayvonlar tarqalgan bo‘ladi. Shuningdek, Yerning tashqi kuchlari
bilan bog‘liq bo‘lgan tabiiy
jarayonlar – nurash,
eroziya, deflyasiya, ekzaratsiya va
h.k.lar ham tabiat zonalari bo‘yicha farq qiladi.
Har bir
tabiat zonasida o‘ziga xos iqlim, tuproq, o‘simlik va hayvonot olami, hattoki tabiiy geografik jarayonlar
shakllangan bo‘lib, inson xo‘jalik faoliyatiga, ayniqsa, qishloq xo‘jaligi va
qurilishga katta ta’sir ko‘rsatadi.
Issiq o‘lkalarda paxta,
uzum, issiq va
nam o‘lkalarda kofe,
sitrus mevalar, choy, sholi,
salqin o‘lkalarda bug‘doy,
arpa, sovuq o‘lkalarda
esa, faqatgina issiqxonalarda sabzavot
va ko‘katlar, gullar
yetishtiriladi. Bino va
inshootlar, ayniqsa, turarjoy
binolarining arxitekturasi,
ishlatiladigan qurilish materiali turli tabiat zonalarida bir-biridan farq
qiladi.
Sektorlik –
quruqlik ichkarisiga tomon
okeanlardan uzoqlashgan sari
iqlim xususiyatlarining
o‘zgarishi hisobiga tabiat komponentlari va geotizimlarning o‘zgarib borishi.
Sektorlik
quruqliklarda iqlim mintaqalarining ichida iqlim tiplari ning ajratilishida aniq namoyon bo‘ladi. Masalan,
mo‘tadil iqlim mintaqasida quruqlikda dengiz,
mo‘tadil kontinental, keskin kontinental
va musson iqlim
o‘lkalari shakllangan. Bu
esa tuproq-o‘simlik qoplami
va, umuman, tabiat zonalarida ham
aks etgan. Iqlim
o‘lkalariga bog‘liq holda
aralash va keng bargli o‘rmonlar, o‘rmon-dasht va dashtlar,
chalacho‘llar va cho‘llar, musson
o‘rmonlari tabiat zonalari shakllangan. Iqlim o‘lkalarining xususiyatiga
monand aralash va
keng bargli o‘rmonlar
hamda musson o‘rmonlari meridional yo‘nalishda, o‘rmon-dasht va
dashtlar hamda chalacho‘llar va cho‘llar
esa kenglik bo‘ylab cho‘zilgan.
Azonallik qonuniyati zonallik qonuniyatidan farq
qilib, Yerning ichki
jarayonlari va mahalliy
omillar tufayli tabiat
komponentlari va geotizimlarning o‘zgarishi.
Azonallikning omillari– Yer yuzini qopla gan tog‘ jinslaridagi
va relyef tuzilishidagi tafovutlar, grunt suvlari sathi ning relyef va tog‘ jinslarining suv o‘tkazuvchanlik
xususiyatiga qarab o‘zgarishi,
insonning xo‘jalik faoliyati va h.k. Bu omillar kenglik zonallik
qonuniyatiga bo‘ysinmaydi. Ayniqsa, geologik-geomorfologik omillar Yerning ichki
kuchlari bilan bog‘liq
bo‘lgani uchun boshqalariga nisbatan keng qamrovlidir.
Geologik omillar ichida
neotektonik (hozirgi zamon tektonik) harakatlar, ularning Yer
yuzining turli joylarida har xil kuch va jadallikda ro‘y berayotgani eng muhim
omillardir. Shuningdek, tog‘ jinslaring
kimyoviy va fizik xususiyatlari ham faol ta’sir ko‘rsatadi. Masalan,
tarkibida tuzlar keng
tarqalgan tog‘ jinslari
tarqalgan joylarda sho‘rxoklar,
suvda tez eriydigan
tog‘ jinslari tarqalgan
joylarda esa karstlar
avj olib, tuproq-o‘simlik qoplamining
va, oxir-oqibatda, land- shaftlarning zonal xususiyatlarini
o‘zgarishiga sabab bo‘ladi.
Yer
yuzasining nishabligi kichik bo‘lgan joylarda, odatda, grunt suvlarining sathi
yuza joylashgan bo‘ladi.
Bunday sharoitda atmosfera
yog‘inlari va atrofdan
kelgan oqar suvlar
hisobiga ortiqcha namlik
to‘planib, botqoqliklar vujudga
keladi. Masalan, G‘arbiy
Sibir, Kongo botig‘i, La-Plata,
Orinoko pasttekisliklarida botqoqliklar keng tarqalgan. Botqoqlik – ortiqcha namlik sharoitida doimo
yoki uzoq vaqt zax bo‘lib yotadigan, namsevar
o‘simliklar va torf qatlami
(30 sm va undan
ortiq) mavjud bo‘lgan
yerlar. Botqoqlarda o‘simlik ildizlari torf
ostidagi tuproq-gruntga yetib
bormaydi. Agar torf qatlami bo‘lmasa yoki yupqa
(30 sm dan kam) bo‘lsa, botqoqlashgan yerlar deyiladi. Botqoqlar tundra,
o‘rmon tundra, tayga va nam ekvatorial o‘rmonlar kabi tabiat zonalarida
keng tarqalgan.
Cho‘l tabiat
zonasida joylashgan O‘zbekistonda
ham azonal omillar tufayli zonallik qonuniyati
"buzilib”, o‘ziga xos landshaftlar
shakllangan. Qizilqum va
Ustyurtning botiq relyef
shakllarida sho‘rxoklar vujudga
kelgan. Sho‘rxoklarning, ayniqsa,
Ustyurtda keng tarqalishiga
sabab relyefning
botiqligidan tashqari bu yerda
tez eruvchan ohaktosh, gips, mergel
kabi jinslarning keng
tarqalganligidir. Daryolarning qayirlarida esa rel yefning tekisligi,
grunt suvlarining yer betiga
yaqinligi va mikroiqlimning atrofdagi
cho‘ldan namroq va salqinroq bo‘lganidan
to‘qaylar shakllangan. To‘qay –
daryo bo‘ylaridagi daraxt – buta – o‘t
o‘simliklaridan iborat qalin changalzor o‘rmon.
Insonning xo‘jalik
faoliyati ham tabiat
zonalari ichida ularga
xos bo‘lmagan, ya’ni
"azonal” landshaftlarni vujudga
keltirmoqda. Masalan, O‘zbekistonda cho‘llarga suv
chiqarilib, o‘zlashtirilishi
oqibatida katta-katta maydonlar
vohalarga aylantirilgan.
Voha –
cho‘l va chalacho‘llarda suv chiqarilib obod qilingan
yer. Agar O‘zbekistonning aholi
xaritasiga qarasangiz, aholisi eng zich hududlar, yirik va katta
shaharlarning barchasi vohalarda ekanini ko‘rasiz.
Yer yuzi
tabiiy sharoitining xilma-xilligi
va rivojlanishi zonal
va azonal omillarning yig‘indisi
va o‘zaro ta’siri natijasidir. Geografik qobiqda faqat
zonal xususiyatlar yoki
faqat azonal xususiyatlar
uchraydigan bironta joy yo‘q.
Zonal hamda azonal
xususiyatlar hamma vaqt
va har doim birga uchrab, o‘zaro ta’sirda bo‘ladi.
