Yer yuzi tabiatining rivojlanish tarixi
Yerning
paydo bo‘lishi haqidagi hozirgi zamon
nazariyalariga ko‘ra, Yer murakkab taraqqiyot bosqichlarini o‘z
boshidan kechirgan. So‘nggi
yillardagi ma’lumotlarda
keltirilishicha, Yer
taraqqiyotining astronomik, geologik, biologik va antropogen
bosqichlarini ajratish mumkin.
Astronomik
bosqich 5–4,6 mlrd yillar oralig‘ini o‘z ichiga oladi. Bundan 5
mlrd yil oldin
koinotdagi disksimon gaz
va chang massasining
gravitatsion mexanik quyuqlashuvi oqibatida Quyosh sistemasidagi boshqa
sayyoralar singari Yer ham sharsimon shaklga ega bo‘lgan. Yer tarkib topib
borayotgan vaqtda radioaktiv
elementlarning parchalanishi natijasida
ajralib chiqadigan issiqlik hisobiga, uning
ichki qismi asta-sekin
qizib, moddalarning saralanishiga
olib kelgan. Oqibatda
Yerning turli qatlamlari hosil bo‘la boshlagan, vulqonlar
harakatlanishi kuzatilgan.
Vulqon va
tektonik harakatlarning boshlanish
paytidan Yerning geologik bosqichi boshlangan.
Yer po‘sti yuzlab
million yillar davomida
doimiy ravishda o‘zgarib
turgan, materiklar goh
shakllanib, goh parchalangan. Materiklar doimiy harakatda
bo‘lgan va ba’zida birlashib yirik
materiklarni hosil qilgan.
Yerda 3,8
mlrd yil avval hayot
paydo bo‘lishi bilan
Yer taraqqiyotining biologik
bosqichi boshlangan. Yerda
dastlabki odamlarning paydo bo‘lishi (3–1,5 mln yil) antropogen bosqichni
boshlab bergan.
Yerning
geologik taraqqiyot tarixi, uning rivojlanish davrlari va rivojlanish bosqichlariga ajratish bilan ko‘plab
geologlar shug‘ullanganlar. Natijada geoxronologiya paydo bo‘lgan. Geoxronologiya (geologik yilnoma) – yer
po‘stidagi tog‘ jinslarining hosil
bo‘lish ketma-ketligi va
yoshi haqidagi ta’limot.
Geoxronologiya mutlaq va nisbiy geoxronologiyaga bo‘linadi. Mutlaq geoxronologiyada Yerning
yoshi yillar bilan ifodalanadi. Nisbiy geoxronologiyada esa, tog‘ jinslarining ketma-ket qatlamlanib
joylanishiga asoslaniladi. Bunga ko‘ra, ustida
yotgan qatlam (cho‘kindi jinslar qatlamlarining dastlabki holati buzilmaganda) ostidagidan yosh bo‘ladi.
Tog‘ jinslarining
yoshini aniqlashda paleontologik metod ham ishlatiladi. Bu metod hayvon va o‘simliklarning tog‘
jinslaridagi toshqotgan qoldiqlarini
o‘rganishga asoslangan. Har qaysi davr uchun o‘ziga xos hayvon
va o‘simliklarning toshqotgan qoldiqlari mavjud.
Geologlar ko‘p
yillik tadqiqotlar natijalarini
umumlashtirib, yer po‘stida
qat lamlar yo‘nalishining umumiy
ketma-ketligini
aniqlaganlar. Keyinchalik bu
stratigrafi ya shkalasi nomini
oldi. Stratigrafik shkala
geoxronologiya shkalasini tuzish
uchun asos hisoblanadi.
Geoxronologik shkala
– geoxronologik bo‘limlarning
iyerarxiya (quyi bo‘limlarning
yuqori bo‘limlarga
bosqichma-bosqich
bo‘ysinish) tizimi. Shkalada
eng yirik birlik
supereon bo‘lib, ular
2 ta: tokembriy va fanerozoy. Tokembriy supereoni xades, arxey (yoki arxeozoy) va proterozoy eonlariga bo‘lingan, fanerozoy supereoni esa shu nomdagi bitta
eondan iborat. Eonlar,
o‘z navbatida, bir
nechta eralarni birlashtiradi. Masalan, fanerozoy
eoni paleozoy, mezozoy va kaynozoy
eralariga ajratilgan. Eralar davrlarga, davrlar zamonlarga, zamonlar esa asrlarga
bo‘lingan. Shkalaning yuqori
qismi, ya’ni fanerozoy
paleontologik metod asosida puxta tuzilgan, pastki qismi
bo‘lgan tokembriy toshqotgan
qoldiqlarning yaxshi saqlanmaganligi sababli paleontologik metod
cheklangan bo‘lib, natijada
bo‘limlarga unchalik mukammal
ajratilmagan.
Stratigrafik
va unga moslashgan geoxronologiya shkalasi 1881-yilda Italiyaning
Bolonya shahrida ikkinchi
xalqaro geologlar kongressida
tasdiqlangan va o‘sha
vaqtdan boshlab jahonda
umumiy hisoblanadi. O‘tgan vaqt mobaynida paleontologik metodning
takomillashishi natijasida olingan
yangi ma’lumotlar asosida
geoxronologiya shkalasiga aniqliklar
kiritilib, o‘zgartirib borilmoqda.
Shuning uchun turli
yillarda nashr etilgan
adabiyotlarda geoxronologiya
jadvalida keltirilgan ma’lumotlar mos kelmaslik hollari uchraydi.
Yer
geologik taraqqiyotining tokembriy supereoni 4 mlrd yil davom
etgan. Bu bosqich Yer tarixining sayyora
shaklini olgan kundan boshlanib, proterozoy, arxey
va xades eonlarini
qamrab oladi va
bundan 541–570 mln yil oldin
tugagan. Bu bosqichda tektonik harakatlar, magmatizm hodisalari, Yerni
meteoritlar "yomg‘iri toshbo‘ron” qilishi kuchli ro‘y
bergan. Atmosfera, asosan,
azot, ammiak, karbonat
angidridi, suv bug‘lari, metan,
vodorod, inert gazlar, kislotalardan
tashkil topgan. Ayrim olimlarning fikricha, dastlabki
atmosfera kislorodsiz bo‘lgan. Yer
po‘sti sovigandan (suvning
qaynash haroratidan pastga
tushganidan) so‘ng Yer
yuzasining ma’lum pastqam
joylarida kichik suv
havzalari (ko‘llar va
dengizlar) paydo bo‘ladi.
Ular bir-biri bilan
tutashib katta suv
havzalarini hosil qilgan va
ular okean deb atalgan. Bosqich oxirlarida tog‘
jinslarining nurashi va
eroziya natijasida cho‘kindi
jinslar to‘planishiga sharoit
yuzaga kelgan. Olimlar
litosfera, atmosfera va
gidrosferalarning hosil bo‘lishida
vulqonlar asosiy vazifani
bajargan, deb hisoblaydilar.
Fanerozoy Yer
geologik taraqqiyotidagi ikkinchi
yirik supereon bo‘lib,
davomiyligi 541 mln
yil va hozirgacha
davom etmoqda. U
oldingi bosqichdan tirik
organizmlar qoldiqlarining ko‘pligi
bilan yaqqol ajralib turadi.
Ushbu bosqich bitta
fanerozoy eoni va
uchta era: paleozoy, mezozoy va kaynozoy eralarini
qamrab oladi.
