Geografik va meteorologik asboblar
Anemometr
Anemometr (Yunoncha anemos – shamol, metre-o`lchov) – shamol tezligini (ba`zan yo`nalishini ham) o`lchovchi asbob. Shamol tezligini shamol ta`sirida aylanuvchi
kosachalarning aylanish sonlariga qarab monometrik usulda yoki elektr usulida
ham aniqlash mumkin.
Aneroid, metal barometr
Aneroid, metal barometr – atmosfera bosimini o`lchash uchun ishlatiladigan
asbob. Aneroidning asosiy ish qismi – ichidan havosi so`rib olingan elastik
xususiyati yassi to`garak quticha. Havo bosimi o`zgarganda quticha o`z shaklini
o`zgartiradi (bosim oshganda quticha siqiladi, kamayganda kengayadi) va bu
o`zgarish ruchaglar sistemasi yordamida shkala bo`ylab harakatlanuvchi
strelkaga uzatiladi.
Barograf
Barograf (yunoncha baros – og`irlik,
grafo – yozaman) – atmosfera bosimi o`zgarishini uzluksiz qayd qilish uchun
o`zi yozgich asbob. Aneroid bvarograf keng tarqalgan.
Barometr
Barometr (baros – og`irlik, metreo – o`lchayman) – atmosfera bosimini
o`lchaydigan asbob. Meteorologik
stansiyalarda keng tarqalgan simobli barometr uzunligi 1 metrga yaqin keladigan
bir uchi berk shisha naydan iborat. Nayga simob to`ldirib, simobli metal kosaga
to`ntarilsa, shisha naydagi simob ustunning bosimi tashqi atmosfera bosimi
bilan muvozanatlashguncha naydagi simobning ma`lum qismi metal kosaga
to`kiladi. Shisha naydagi simob ustida bo`shliq (Torichelli bo`shlig`i) hosil
bo`ladi.
Batometr
Batometr (yunoncha batos – chuqurlik, meteo – o`lchayman) – suvning kimyoviy
tarkibini va haroratini aniqlash maqsadida dengiz, ko`l va daryolarning turli
chuqurligidan namuna oladigan asbob.
Gigrometr
Gigrometr – havodagi suv bug`ining miqdorini aniqlaydigan asbob. Tuzilishi va ishlash prinsipi jihatdan
absolyut, kondensatsion, qilli, psixometrik elektr gigrometrlarga bo`linadi.
Eng ko`p ishlatiladigan qilli gigrometr yog`sizlangan qil havo namligining
o`zgarishi natijasida uzayadi yoki qisqaradi. Uning shkalasi darajalarga
bo`linadi.
Gnomon
Gnomon – qadimiy astronomik asbob. Tekis maydonga o`rnatilgan tik ustuncha.
Gnomon soyasining uzunligi va yo`nalishiga qarab Quyoshning gorizontdan
balandligini va azimutini aniqlash mumkin. Hozir Quyosh soati sifatida
qo`llaniladi.
Yog`in o`lchagich
Yog`in o`lchagich – Meteorologik stansiyalarda yog`in miqdoriini o`lchash uchun
qo`llaniladigan asbob. Suv yig`iladigan chelakdan (yuzasi 200 sm.kv) va yog`in
o`lchagich stakan (chelak) dan iborat. Yog`in suvi chelakdan miqdor
bo`linmalari belgilangan stakanga quyiladi. Bu bo`linmalarga qarab yog`in
miqdori mm hisobida aniqlanadi. Chelak tik ustunga o`rnatilib, atrofi atrofi
qor uchib kirmasligi uchun to`silgan.
Nivelir
Nivelir – (fransuzcha - tekislamoq) – joining nisbiy balandligi, ya`ni bir
nuqtaning ikkinchi nuqtadan qancha balandligini aniqlash uchun ishlatiladigan
asbob. Oddiy nivelir uchiga ko`ndalang taxtacha o`rnatilgan yog`ich tayoqdan
iborat. Taxtacha o`rtasida mix bo`lib, nivelirni tik (vertikal) o`rnatish uchun
unga shoqul bo`g`langan. Nivelirlashda ancha murakkab nivelirlar ishlatiladi.
Psixrometr
Psixrometr (yunoncha psixros – sovuq, metreo – o`lchayman) – havo namligini
o`lchashda ishlatiladigan asbob. Ikki termometrdan iborat – biri quruq,
ikkinchining uchiga latta o`ralib, suvli idishga tiqib qo`yilgan. Ho`l
termometr harorati quruq termometr haroratiga nisbatan pastroq bo`ladi. Ana shu
ikki termometr ko`rsatgan harorat farqiga qarab maxsus jadvallar yordamida havo
namligi aniqlanadi.
Radiozond
Radiozond – havo bosimi, harorati, namligini o`lchashga xizmat qiladigan
meteorologik asboblarni havoga ko`tarib chiqish uchun ichiga yengil gaz
to`ldirilgan rezina shar. O`lchash natijalari radioto`lqinlar orqali Yerdagi
radiopriyomnikka xabar qilib turiladi. Radiozong 30-35 km gacha ko`tariladi.
Seysmograf
Seysmograf (yunoncha seysmos – zilzila, grafo - yozaman) – zilzila bo`lganda yoki
moddalar portlatilganda yer po`stida ro`y beradigan tebranishlarni qayd
qiladigan asbob. Hozirgi zamon seysmografini rus olimi B.B.Glitsin ixtiro
qilgan, biroq birinchi seysmografni aslida xitoylik munajjim Chjan Xen ixtiro
etgan. Bu seymograf yordamida 600 km.gacha masofadagi Yer silkinishlari ham
qayd etilgan.
Sun`iy yo`ldosh, Yerning sun`iy yo`ldoshi
Sun`iy yo`ldosh, Yerning
sun`iy yo`ldoshi – ko`p bosqichli eltuvchi
raketalar yordamida Yer atrofi orbitasiga chiqarilgan va xilma-xil ilmiy hamda
texnik priborlar bilan jihozlangan. Birinchi sun`iy yo`ldosh 1957-yil
4-oktyabrda uchirilgan. Endilikda sun`iy yo`ldoshlardan yer atmosferasining
yuqori qismi va kosmik fazoni o`rganish bilan birgalikda radio masalalari va
telealoqalar o`rnatish, Yerning tabiiy boyliklarini o`rganishda
foydalanilmoqda.
Exolot
Exolot – suvning chuqurligini o`lchaydigan asbob.
Flyuger
Flyuger – shamol yo`nalishini aniqlaydigan asbob. Flyuger strelkasi doim shamol
kelayotgan tomonga qarab turadi. Strelkadan pastroqda ufqning 8 tomoni (4 ta
asosiy tomon va 4 oraliq tomon) ko`rsatkichi qo`yiladi. Strelka va
ko`rsatkichlarga qarab, shamol kelayotgan tomon aniqlanadi.
Shamol kuchi flyuger kuchi flyuger strelkasidan yuqoriroqda o`rnatilgan
metal plastinka yordamida aniqlanadi. Shamol qancha kuchli bo`lsa, plastinka
shuncha baland ko`tariladi.
