Yer shari qancha odamni ko’tara oladi?
Yer sharida insoniyatning mavjudligiga nisbatan tahdidlar haqida so’z
ochilsa, masala o’z-o’zidan qay bir resurslarning yetishmasligi yoki
cheklanganligiga borib taqaladi. Biroq mo’l-ko’lchilikni ham ba’zida aktivlarning
nazariy ro’yxatiga qo’shib bo’lmaydi va «odamlarning haddan ziyod
ko’payganligi» tushunchasi bu fikrni boshqalariga nisbatan yorqinroq
ifodalaydi. 7 milliardlik populyatsiyasi bilan inson hozir ham ahyon-ahyonda
o’zini bozorda idish-tovoq rastasiga kirib qolgan fil kabi tutadi, boz ustiga,
ishtahasi ham karnay, ham shinamlikni ham sevadi. Bu kontekstda yetishish lozim
bo’lgan, biroq yetishilganda hozircha shaxsiy oroliga ega bo’lmaganlarning
shaxsiy komforti vayron bo’ladigan qandaydir chegara bor-yo’qligini bilishni
hamma ham istasa kerak. Umuman, hamma narsa ham shunga bog`liqmikan? Mana, biz nimalarni aniqladik:
Chaynash uchun ikki ajoyib iqtibos
Kunlardan birida Londondagi atrof muhit muammolari xalqaro instituti
katta ilmiy xodimi Devid Sattervayt shu mavzuga oid intervyu bera turib, dedi:
«Muammo sayyoramizdagi insonlarning sonida emas, iste’molchilarning soni va
ular iste’mol qilayotgan narsalarning miqyosida». Juda to’g`ri fikr, boz
ustiga, bir necha o’n yil avval Gandi oddiyroq so’zlar bilan tushuntirgan
fikrga to’la mos: «Dunyoda har bir insonning talabini qondirishga yetarli narsa
bor, lekin ochko’zligini hech kim hech qachon qondira olmaydi». Ya’ni, hech kim
ochlikdan o’lmaydi, ochko’zlikdan o’lishi mumkin.
Yadroviy demografik portlash
Falsafa so’qishni bir chetga yig`ishtirsak-da, so’nggi asrda demografik
egri chiziq qanday shoshqaloqlik bilan tepaga intilayotganidan so’zlovchi quruq
sonlarga murojaat qilsak. Masalan, «allaqanday» 10.000 yil avval Yer aholisi
ikki million kishidan oshmagan, milliard kishilik marraga 1800 yilda
erishilgan, 2-milliardga — yana oradan 120 yil o’tib! Bunday sur’atda hozirgi
7,3 milliard 2050 yilga borib 9,7 milliardga aylanadi va XXII asr boshiga
borib esa 11 milliardga.
Qo’rqinchli bashoratgo’ylik
O’qilganda bularning barisi oddiy raqamlardek tuyuladi, real hayotda esa
buning oqibatini oldindan aytishning mutlaqo iloji yo’q, chunki tarixda
bunaqasi bo’lmagan-da! Bizning hozirgi bilim darajamiz yaqin o’n yillar ichida
katta shaharlarda past va o’rta daromadlarga ega bo’lgan aholi o’rtasida
unchalik katta bo’lmagan o’sishni oldindan aytib berishi mumkin. Eng qizig`i, bu hol mutlaqo
bilinmasdan sodir bo’ladi.
O’rta sinf va issiqxona gazi
O’rta va o’rtadan past segmentda o’sish chindan ham nisbatan beozor,
lekin bu faqat sayyora miqyosida olib qaralsa. Bundan tashqari, bunday
shaharliklar an’anaga ko’ra kamroq iste’mol qilishadi, shuningdek atmosferaga
CO2 gazini chiqarishda
ham yuqori daromadga ega bo’lganlardan juda ortda qolishadi. Albatta,
Daniyadagi Kopenhagen va Braziliyadagi Portu-Allegri kabi aholi daromadlariga
qaramasdan, chiqindi gazlarni nisbatan past darajada ushlab turgan istisnolar
bor.
Hammasiga farovonlik sababchi
Agar past daromadli aholining solishtirma soni ulkan ekanligi hisobga
olinsa, 11 milliard kishi ham o’zining zararli chiqindi gazlari bilan jiddiy
talofat yetkazishi mumkin emasdek, ko’rinadi, lekin bu bir qaraganda. Real
muammolar o’rtahollar boylarning yashash tarzini o’zlashtirayotganda
boshlanadi, buni esa hozirok kuzatishimiz mumkin: odamlar topganiga emas,
kreditga hashamdor narsalar xarid qilishmoqda. Bu holatdan chiqishning yagona
aqlli yo’li — o’z ishtahasini jilovlagan boylarning dastlab ekologik
avtomobillardan foydalanishdek ongli pozitsiyasi bo’lishi mumkin.
Fantastika-ya? Buni Kremniy vodiysining yuragi Palo-Altoda ayting, u yerda
velosiped haydab yurgan milliarder — oddiy hol.
Mas’uliyatning taqsimlanishini unutish
Journal of Industrial Ecology jurnalida 2015-yilda e’lon qilingan
tadqiqotning ko’rsatishicha, issiqxona gazlarining 60 foizi va suvdan
foydalanishning 80 foizi maishiy iste’molchilar zimmasida ekan. Buni bilgandan
so’ng kishi o’zini chiqindi gazlar uchun mas’ullik masalasida nuqtai nazarini
o’zgartirishi oson, ayniqsa, xalq iste’moli mollari ishlab chiqarishda.
Masalan, Xitoyni ekologik hisobotlardagi yovvoyi raqamlar uchun ayblab
bo’ladimi, qachonki bu yerda ishlab chiqarilgan mahsulotlarning deyarli
barchasi eksportga ketsa?
Modelni o’zgartirish yordam bermaydi
Biroq «yuqori» va o’rta sinf to’satdan o’z manfaatlaridan jamiyat
manfaatlarini yuqori qo’yishga qaror qilsa ham, Ona Yer 11 milliard
«farzandi»ni boqishga qodir bo’lmay qolishi mumkin. Olimlarning Yer aholisini 9
milliard kishilik marraga yetganidan so’ng uzoq davr mobaynida sekin-asta
kamaytirishga tendensiya joriy etish haqidagi taklifi g`alati ko’rinsa ham,
ma’nodan xoli emas. Nima bo’lganda ham, shunday bo’layotganining ayrim
belgilari ham bor. Masalan, BMT hisobotlariga ko’ra aholining o’sish sur’atlari
1970–75 yillardagi har bir ayolga o’rtacha 4,7 boladan 2005–10 yillarda 2,6
bolagacha kamaygan.
Falokat ham qutqarmaydi
Xitoyda yaqinda bekor qilingan «bir oilaga — bir farzand» siyosatini har
bir mamlakatga joriy qilish ham, ekspertlarning fikricha, tug`ilish sur’atlari
pasaytirmasidan turib, yordam bermasligi mumkin. Hattoki 2 milliard jonning
qurbon bo’lishiga olib keluvchi nazariy global falokatning ham asrimizning
so’ngiga borib, osongina o’rni to’ldiriladi!
Najot ta’limdami?
Inson zoti uchun xatarlarni kamaytirish uchun ishoralarga olimlar
mutlaqo kutilmagan joylarda duch kelishadi. Masalan, jahonning eng qashshoq
mamlakatlarida 350 million ayol o’rtasida so’rovlarga ko’ra, ular so’nggi
homiladorligidan saqlanishni istashgan, biroq buning uchun ijtimoiylashuvning past
darajasi tufayli mablag`ga ham, hayotda boshqa bir rejaga ham ega bo’lishmagan.
Bundan mantiqiy xulosa kelib chiqadiki, an’analar bilan ezilgan va eskirgan
qadriyatlarga ega hududlarda ayollarning huquqiy statusi oshirilishi bilan
iste’mol qilinayotgan resurslarni kamaytirish mumkin.
Samaradorlik insoniyatni qutqaradi
Bir necha yil avval BMT tomonidan e’lon qilingan dokladda aytilishicha,
Yer kurrasining sig`imi ustida olib borilgan turli 65 tadqiqotning eng ko’p
takrorlangan xulosasi 8 milliard raqamidan iborat bo’lgan, ya’ni hozirgi
yetishilgan marradan biroz ko’proq. To’g`ri, tadqiqotlarda 2 milliard, hattoki
1,024 miliard raqami ham uchragan, biroq bu haqiqat chegarasini yanada xira
torttiradi.
Aftidan, sayyoramiz yana bir muddat «rezinali» bo’lib utardi, faqat bir
sharti bor: haddan ziyod iste’mol qilishni kamaytirish choralari ko’rilsa va
texnologiyalar bir joyda depsinib turmasa. Bu yerda 1930-yillarda Karl Bosh
tomonidan yerga o’g`it berishning samarador usuli ixtiro qilingani yaxshi misol
bo’lishi mumkin. O’shanda yerlarning unumdorligi keskin oshgan va bir
uchastkadan bir necha karra ko’proq inson uchun oziq-ovqat yetishtirish
imkoniyati paydo bo’lgan edi.
