Y - harfiga oid izohli lug`atlar
Yangi tektonik harakatlar - yer tarixining neogen davridan boshlanib, hozir ham davom etayotgan harakatlari.
Yog` ekstraktsiya zavodi - o simlik moyini eng rivojlangan usulda ajratib oladigan korxona.
Yog`-mоу kombinati - oziq
-ovqat sanoatining yirik korxonasi. O'simlik moyi, xo'jalik sovuni va chorvachilik
uchun maxsulot ishlab chiqaradi.
Yel - shamol, shabada, garmsel. Yozda o`simliklar
bargi sarg`ayib tushganda «yel uribdi», «yel tushibdi» deyiladi.
Yel yoq - shamol ko`p bo`ladigan tomon, shamolga ro`para joy.
Yelan - Janubiy Uralda igna bargli-keng bargli o`rmonlar orasida uchraydigan o`tloq sayxonlar. Yelan asalarichilik va tog` chorvachiligi uchun juda qimmatlidir. Turklarda shunday joylar alan deb yuritiladi.
Yem-xashak ekinlari - mol va parrandalarga ko`kat, pichan, yem, silos uchun ekiladigan o`simliklar. Yem xashak ekinlariga bir yillik va ko`p yillik o`tlar (beda), xashaki ildiz-mevali, kartoshkali o`simliklar (kartoshka, turneps, xashaki lavlagi), xashaki poliz ekinlari (xashaki tarvuz, oshsovoq), shirin kartoshka (batat), silos bostirish va yem uchun ekiladigan donli ekinlar (makkajo`xori, so`li, arpa) kiradi.
Yengil sanoat - turli xom ashyolardan (asosan paxta, zig`ir, kanop tolasi, hayvon terisi, jun, sun’iy charm, sun’iy tolalardan) keng iste’mol buyumlari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan sanoat tarmoqlari. Xom ashyoga dastlabki ishlov berish, jumladan paxta tozalash, ip gazlama, jun gazlama, shoyi to`qish, tikuvchichik kanop-jut, trikotaj, poyabzal, kigiz-namat, mo`yna, mebel, attorlik buyumlari, chinni-fayans ishlab chiqarish, teri oshlash, po`stin tikish va b. yengil sanoat tarmoqlaridir.
Yel yoq - shamol ko`p bo`ladigan tomon, shamolga ro`para joy.
Yelan - Janubiy Uralda igna bargli-keng bargli o`rmonlar orasida uchraydigan o`tloq sayxonlar. Yelan asalarichilik va tog` chorvachiligi uchun juda qimmatlidir. Turklarda shunday joylar alan deb yuritiladi.
Yem-xashak ekinlari - mol va parrandalarga ko`kat, pichan, yem, silos uchun ekiladigan o`simliklar. Yem xashak ekinlariga bir yillik va ko`p yillik o`tlar (beda), xashaki ildiz-mevali, kartoshkali o`simliklar (kartoshka, turneps, xashaki lavlagi), xashaki poliz ekinlari (xashaki tarvuz, oshsovoq), shirin kartoshka (batat), silos bostirish va yem uchun ekiladigan donli ekinlar (makkajo`xori, so`li, arpa) kiradi.
Yengil sanoat - turli xom ashyolardan (asosan paxta, zig`ir, kanop tolasi, hayvon terisi, jun, sun’iy charm, sun’iy tolalardan) keng iste’mol buyumlari ishlab chiqarishga ixtisoslashgan sanoat tarmoqlari. Xom ashyoga dastlabki ishlov berish, jumladan paxta tozalash, ip gazlama, jun gazlama, shoyi to`qish, tikuvchichik kanop-jut, trikotaj, poyabzal, kigiz-namat, mo`yna, mebel, attorlik buyumlari, chinni-fayans ishlab chiqarish, teri oshlash, po`stin tikish va b. yengil sanoat tarmoqlaridir.
Yer - 1) Quyosh sistemasidagi planeta, Quyoshdan
uzoqligi jihatidan Merkuriy, Veneradan keyin uchinchi o`rinda bo`lib, Quyosh
atrofida elliptik orbita bo`ylab (ekssentrisiteti 0,017) sekundiga 29, 76 km
tezlik bilan aylanadi. 365 kun 5 soat 48 minut 46 sekundda bir aylanib chiqadi.
Quyoshdan o`rtacha uzoqligi 149,5 mln. km.
Yerning bitta tabiiy yuldoshi - Oy bor, uning Yerdan o`rtacha uzoqligi 384 ming
km. O`z o`qi atrofida 23 soat 56
minut 4 soniyada to`liq aylanib chiqadi. O`z utsi atrofida aylanishi natijasida
kun-tun almashinib turadi. Yer o`qi orbita tekisligiga 66°33'22"ga teng bo`lgan
burchak hosil qiladi. Yer o`qining bunday og`ishi va Quyosh atrofida aylanishi
oqibatida fasllar almashinadi. Yerning shakli yuraksimon ellipsoid (Shimoliy Qutb
qabariqroq, Janubiy Qutb botiqroq). Ekvatog` radiusi 6378245 m,
qutbiy radiusi 6356863 m, o`rtacha
qutbiy botiqlik 1:298,3; ekvatog`ial botiqlik 1:30 000. Yer yuzasining maydoni
510 mln. km.kv, hajmi 1083320 mln.
km.kub, o`rtacha zichligi 5,52 g/sm.kub.
Yer o`z massasi bilan atmosferani mustahkam tutib turadi. Yer barqaror magnit
maydoniga ega. Magnit maydoni koinotdan keluvchi yuqori energiyali radiatsiya mintaqasini
hosil qiladi. Yer atmosferasidan tashqari juda mayda zarrachalar va vodoroddan
iborat «dum»ga ham ega, u Quyoshdan teskari tomonga yo`nalgan bo`ladi. Yerning sharsimon
shakli Quyoshdan keladigan nurning yer yuzida notekis taqsimlanishiga sabab bo`ladi,
bu esa geografik zonallikni keltirib chiqaradi. Yer konsentrik joylashgan qobiqlar
hosil qiladi: yer yadrosi, mantiya, - litosfera, gidrosfera, atmosfera.
Litosferaning ustki qismi, gidrosfera va atmosferaning quyi qismi geografik qobiq
yoki landshaft qobig`ini hosil qiladi. Yerning organizmlar yashaydigan qismi —
biosfera geografik qobiq tarkibiga kiradi. Yer yuzining 361,5 mln. km.kv qismini
Dunyo okeani, 149 mln. km.kv qismini quruqlik tashkil etadi. Okeanlarning chuqurligi
ko`p qismida 3000-6000 m,
eng chuqur joyi Mariana botig`ida 11022 m. Quruqliklarning
o`rtacha balandligi 875 m,
eng baland joy Jomolungma tog`i 8848 metr. 2) joy, tuproq, diyor, o`lka.
Yer asimmetriyasi - shimoliy va janubiy yarim sharlarning asimmetrik tuzilishi. Yer assimetriyasi yer po`stining geologik tektonik tuzilishida (shimoliy yarim sharda materik yer po`sti, janubiy yarim sharda okean yer po`sti ko`pchilikni tashkil etadi), quruqlik va okeanlar maydonining nisbatida (shimoliy yarim sharda quruqlik 39%, janubiy yarim sharda quruqlik 19%), iqlimning kontinentallik darajasida, tabiiy geografik protsesslarda, ayrim o`simlik va hayvon turlarida, shamollar va okean oqimlarining xar xilligida va h.k.larda aks etadi.
Yer bag`ri - yer po`stining ichki qismi.
Yer asimmetriyasi - shimoliy va janubiy yarim sharlarning asimmetrik tuzilishi. Yer assimetriyasi yer po`stining geologik tektonik tuzilishida (shimoliy yarim sharda materik yer po`sti, janubiy yarim sharda okean yer po`sti ko`pchilikni tashkil etadi), quruqlik va okeanlar maydonining nisbatida (shimoliy yarim sharda quruqlik 39%, janubiy yarim sharda quruqlik 19%), iqlimning kontinentallik darajasida, tabiiy geografik protsesslarda, ayrim o`simlik va hayvon turlarida, shamollar va okean oqimlarining xar xilligida va h.k.larda aks etadi.
Yer bag`ri - yer po`stining ichki qismi.
Yer magnetizmi, geomagnetizm- Yerning magnit maydoni; magnit og`ishi, magnit enkayishi bilan
xarakterlanadi. Kompas magnit strelkasining bir uchi shimolni, ikkinchi uchi
janubni ko`rsatadi. Magnit strelkasi yo`nalishi bo`yicha o`tkazilgan chiziq magnit
meridiani deyiladi. Magnit meridiani geografik meridian yo`nalishiga
to`g`ri kelmaydi. Magnit meridiani bilan geografik meridian orasidagi burchak magnit
og`ishi deyiladi. Yer yuzasining turli joyida magnit og`ishi
burchagi turlicha. Strelka geografik meridiandan g`arbga burilsa, g`arbiy og`ish,
sharqqa burilsa, sharqiy og`ish
deyiladi. Magnit meridianlari uchrashgan joylar magnit
qutblari deyiladi. Magnit qutblari holati o`zgarib turadi.
Masalan, 1931-yilda Shimoliy magnit qutbi 70,5° shimoliy kenglik va 96°46' g`arbiy
uzunlikda bo`lgan bo`lsa, 1970-yilda esa 75,05° shimoliy kenglik va 99,01° g`arbiy
uzunlikda edi. Magnit og`ishini bilish oriyentir olishda, dengizda suzishda,
aviatsiyada va boshqa sohalarda katta ahamiyatga ega. Magnitlangan strelka yo`nalishi
bilan yerdagi gorizontal yuza o`rtasida ma’lum burchak hosil bo`ladi, ana shu
burchak magnit enkayishi deyiladi.
Ekvatorda magnit enkayishi burchagi deyarli 0°ga teng bo`ladi, magnit qutblarida
esa bu burchak 90° ga teng, ya’ni strelka vertikal holatga keladi. Ma’lum joyda
magnit strelkasining normal holatdan farq qilishi magnit
anomaliyalari deb ataladi; magnit anomaliyalari yer po`sti
ichida temir rudasining katta konlari borligi oqibatidir. Yer magnetizmi asriy
tebranishga va tez o`zgarish xususiyatiga ega.
Yer osti suvlari – tog` jinslaridagi g`ovaklar, g`or va yoriqlarda yig`ilgan qattiq (muz), bug` va suyuq holatdagi suvlar. Yer osti suvlari daryo, dengizlar va umuman past tomonga qarab doimo harakat qiladi va buloq bo`lib oqib chiqadi. Yer osti suvlari bor jinslar suvli jinslar, qatlamlar esa, suvli qatlamlar deyiladi, Yer yuzasiga yaqin birinchi suvli qatlamda grunt suvlari joylashadi. Grunt suvlari tagida bosimli artezian suv qatlamlar i bo`ladi.
Yer osti suvlari tarkibida turli kimyoviy elementlar, organik moddalar, gazlar va bakteriyalar bo`ladi. Tarkibida turli minerallar bo`lgan suvlar shifobaxsh bo`lsa, mineral suvlar deyiladi. Aholi, sanoat va yaylovlarni suv bilan ta’minlashda, yerlarni sug`orishda, tibbiyotda (mineral suvlar), issiqlik bilan ta’minlashda (issiq suvlar), xar xil tuz va kimyoviy elementlar (yod, bor, brom, va b.) olishda yer osti suvlarining ahamiyati katta.
Yertomirlar - yer po`sti yoriqlarini to`ldirgan mineral jismlar. Yoriqlar chuqurdan chiqqan magmatik rudali va rudasiz minerallar bilan to`lgan bo`lishi mumkin. Eni 2 km gacha yetishi va undan ham ortiq bo`lishi mumkin, yer ichiga esa juda uzoq kirgan bo`ladi. Yertomirda rangli, qora va nodir metallar ko`p uchraydi.
Yer o`zagi, yer yadrosi, sentrosfera - Yer sharining eng chuqur, ichki zich qismi. Yer o`zagining radiusi 3500 km, unda haroat 2000-5000°C ga boradi. Ye o`zagining asosiy qismini tashkil etgan temir, nikel va kobalt elementlari quyuq holatda bo`lsa kerak. Moddalar zichligi chekka qismida 9,4 g/sm.kub, o`rta qismida 12-13 g/sm.kub. Bosim chekkasida 1,4 mln. kg/sm.kv., o`rta qismida 3,5 mln. kg/sm.kv.
Yer o`qi - Yerning sutkalik aylanishi natijasida hosil bo`ladigan to`g`ri chiziq. Yer o`qi Yer markazidan o`tib, geografik qutblarni tutashtiradi. Yer o`qi ekliptika tekisligiga nisbatan 66°33/19", 85 (1960-yil) burchak hosil qilgan; bu burchak har yili 0",468 dan ortib bormoqda.
Yerning issiqlik mintaqalari, Yerning harorat mintaqalari - iqlimni yer yuzasida quyosh issiqligining taqsimlanishi va havo haroratiga qarab klassifikatsiya qilish sistemasi. Yer sharida odatda quyidagi issiqlik mintaqalari ajratiladi: i s s i q mintaqa - bu yerda umuman sovuq bo`lmaydi. Radiatsiya balansi (R) yiliga 60 k kal/s,kv.km dan ortiq, faol haroratlarning yillik miqdori 6000-8000°C ga teng; 2 ta mo`tadil issiq mintaqa - yillik radiatsiya balansi 50 dan 60 kkal/sm.kv gacha, faol haroratlar yig`indisi 4000-6000°C, eng salqin oyning o`rtacha harorati 4°C dan yuqori, 2 ta mo`tadil mintaqa - yillik radiatsiya balansi 20 dan 50 kkal/sm,kv gacha, faol haroratlar yig`indisi 1500-4000°C; 2 ta mo`tadil sovuq mintaqa - yillik radiatsiya balansi 20 kkal/sm,kv dan kam, eng iliq oyning o`rtacha harroati 10°C bilan 5°C oralig`ida; 2 ta sovuq mintaqa - eng iliq oyning o`rtacha harorati 5° dan yuqori ko`tarilmaydi, suv yilning ko`p vaqtida qor va muz holatida bo`ladi.
Yerlarni sifatiy baholash - qishloq xo`jalik yerlarini tabiiy va inson ta’sirida vujudga kelgan xossalariga (tuproqlarning xili, sho`rlanganlik darajasi, reylefi, namlik miqdoriga) hamda unumdorligiga yoki oqilona foydalanilganda qancha daromad keltirishiga qarab klassifikatsiya qilish; 2) yerlarni iqtisodiy jihatdan baholashning sinonimi. Yerlarni sifatiy baholashda foydali issiqlik va namlik miqdori hamda tuproq chirindisi asosiy ko`rsatkichlar hisoblanadi.
Yerning yillik harakati- Yerning Quyosh atrofida bir marta to`liq aylanib chiqishi. Yer Quyosh atrofini 365 kun 5 soat 48 daqiqa, 46 soniyada aylanib chiqadi. Yerning Quyosh atrofida bosib o`tadigan yo`li - orbitasi 940 mln. km ga teng. Bu yo`lni Yer o`rta hisobda soatiga 107 ming km yoki sekundiga 29,8 km tezlik bilan o`tadi. Yeening yillik harakati oqibatida tabiiy hodisalarda ritmik o`zgarishlar, fasllarning almashinishi ro`y beradi.
Yerning sutkalik harakati - Yerning o`z o`qi atrofida to`liq bir marta aylanib chiqishi. Yer o`z o`qi atrofida sharqdan garbga tomon, ya’ni dunyo shimoliy qutbi tomondan qaraganda soat strelkasi harakati yo`nalishiga teskari tomonga aylanadi Yerning sutkalik harakati Quyoshga yoki yulduzlarga qarab aniqlanishi mumkin. Yerning sutkalik harakati yulduzga qarab aniqlaganda 23 soat, 56 daqiqa 4 soniyaga teng. Yerning sutkalik harakati oqibatida tun bilan kun almashinadi, tabiatda sutkalik ritmik hodisalar ro`y beradi.
Yetakchi omil metodi - tabiiy geografik rayonlashtirish metodlaridan biri. Birinchi navbatda tabiiy kompleksda yetakchi rol o`ynab, ko`p jihatdan boshqa komponentlar xarakterini ham belgilovchi omil asos qilib olinadi. Yetakchi omil bir komponent yoki bir necha komponentdan iborat bo`lishi mumkin. Har bir taksonomik birlik o`z yetakchi omiliga ega. Chunonchi, tabiiy geografik o`lkalarni ajratishda geologik - geomorfologik omil yetakchi rol o`ynasa, zonal hududlarni ajratishda bioiqlimiy omil yetakchi rol o`ynaydi.
Yetimtog`, yetimtov, yetimcho`qqi - boshqa tog`lardan ajralib turgan yakkq cho`qq, tog`; atrofidagi tog`lar yemirilib ketgan ko`hna tog`li hududlarda ko`p uchraydi. Qizilqumda Yetimtog`, Yetimcho`qqi degan tog`lar ko`p.
Yetti iqlim - qadimgi O`rta Osiyo, Eron va Yunoniston fanida Yer yuzini tabiati, aholisi va boyliklariga qarab qismlarga bo`lish usuli. Yetti iqlim hozirgi «tabiat zonasi» tushunchasiga birmuncha to`g`ri keladi. Yerning aholi yashaydigan qismi - ma’mura yoki rub’i maskun, ya’ni sharqiy yarim sharning shimoliy pallasi (u vaqtda g`arbiy yarim shar hali noma’lum edi) 7 iqlimga - zonaga bo`lingan. Birinchi iqlim ekvatog` atroflarini o`z ichiga olgan, ikkinchi, uchinchi va boshqa iqlimlar ekvatog`dan shimolga tomon almashinib borgan. Bir iqlim bilan ikkinchi iqlimdagi eng uzun kunlar yarim soatdan farq qilgan. O`rta Osiyo 4- va 5-iqlimlarga to`g`ri kelgan. "Farg`ona viloyati beshinchi iqlimdandir. Ma`muraning kanorasida boqi bo`libtur” ("Boburnoma”dan).
Yer osti suvlari – tog` jinslaridagi g`ovaklar, g`or va yoriqlarda yig`ilgan qattiq (muz), bug` va suyuq holatdagi suvlar. Yer osti suvlari daryo, dengizlar va umuman past tomonga qarab doimo harakat qiladi va buloq bo`lib oqib chiqadi. Yer osti suvlari bor jinslar suvli jinslar, qatlamlar esa, suvli qatlamlar deyiladi, Yer yuzasiga yaqin birinchi suvli qatlamda grunt suvlari joylashadi. Grunt suvlari tagida bosimli artezian suv qatlamlar i bo`ladi.
Yer osti suvlari tarkibida turli kimyoviy elementlar, organik moddalar, gazlar va bakteriyalar bo`ladi. Tarkibida turli minerallar bo`lgan suvlar shifobaxsh bo`lsa, mineral suvlar deyiladi. Aholi, sanoat va yaylovlarni suv bilan ta’minlashda, yerlarni sug`orishda, tibbiyotda (mineral suvlar), issiqlik bilan ta’minlashda (issiq suvlar), xar xil tuz va kimyoviy elementlar (yod, bor, brom, va b.) olishda yer osti suvlarining ahamiyati katta.
Yertomirlar - yer po`sti yoriqlarini to`ldirgan mineral jismlar. Yoriqlar chuqurdan chiqqan magmatik rudali va rudasiz minerallar bilan to`lgan bo`lishi mumkin. Eni 2 km gacha yetishi va undan ham ortiq bo`lishi mumkin, yer ichiga esa juda uzoq kirgan bo`ladi. Yertomirda rangli, qora va nodir metallar ko`p uchraydi.
Yer o`zagi, yer yadrosi, sentrosfera - Yer sharining eng chuqur, ichki zich qismi. Yer o`zagining radiusi 3500 km, unda haroat 2000-5000°C ga boradi. Ye o`zagining asosiy qismini tashkil etgan temir, nikel va kobalt elementlari quyuq holatda bo`lsa kerak. Moddalar zichligi chekka qismida 9,4 g/sm.kub, o`rta qismida 12-13 g/sm.kub. Bosim chekkasida 1,4 mln. kg/sm.kv., o`rta qismida 3,5 mln. kg/sm.kv.
Yer o`qi - Yerning sutkalik aylanishi natijasida hosil bo`ladigan to`g`ri chiziq. Yer o`qi Yer markazidan o`tib, geografik qutblarni tutashtiradi. Yer o`qi ekliptika tekisligiga nisbatan 66°33/19", 85 (1960-yil) burchak hosil qilgan; bu burchak har yili 0",468 dan ortib bormoqda.
Yerning issiqlik mintaqalari, Yerning harorat mintaqalari - iqlimni yer yuzasida quyosh issiqligining taqsimlanishi va havo haroratiga qarab klassifikatsiya qilish sistemasi. Yer sharida odatda quyidagi issiqlik mintaqalari ajratiladi: i s s i q mintaqa - bu yerda umuman sovuq bo`lmaydi. Radiatsiya balansi (R) yiliga 60 k kal/s,kv.km dan ortiq, faol haroratlarning yillik miqdori 6000-8000°C ga teng; 2 ta mo`tadil issiq mintaqa - yillik radiatsiya balansi 50 dan 60 kkal/sm.kv gacha, faol haroratlar yig`indisi 4000-6000°C, eng salqin oyning o`rtacha harorati 4°C dan yuqori, 2 ta mo`tadil mintaqa - yillik radiatsiya balansi 20 dan 50 kkal/sm,kv gacha, faol haroratlar yig`indisi 1500-4000°C; 2 ta mo`tadil sovuq mintaqa - yillik radiatsiya balansi 20 kkal/sm,kv dan kam, eng iliq oyning o`rtacha harroati 10°C bilan 5°C oralig`ida; 2 ta sovuq mintaqa - eng iliq oyning o`rtacha harorati 5° dan yuqori ko`tarilmaydi, suv yilning ko`p vaqtida qor va muz holatida bo`ladi.
Yerlarni sifatiy baholash - qishloq xo`jalik yerlarini tabiiy va inson ta’sirida vujudga kelgan xossalariga (tuproqlarning xili, sho`rlanganlik darajasi, reylefi, namlik miqdoriga) hamda unumdorligiga yoki oqilona foydalanilganda qancha daromad keltirishiga qarab klassifikatsiya qilish; 2) yerlarni iqtisodiy jihatdan baholashning sinonimi. Yerlarni sifatiy baholashda foydali issiqlik va namlik miqdori hamda tuproq chirindisi asosiy ko`rsatkichlar hisoblanadi.
Yerning yillik harakati- Yerning Quyosh atrofida bir marta to`liq aylanib chiqishi. Yer Quyosh atrofini 365 kun 5 soat 48 daqiqa, 46 soniyada aylanib chiqadi. Yerning Quyosh atrofida bosib o`tadigan yo`li - orbitasi 940 mln. km ga teng. Bu yo`lni Yer o`rta hisobda soatiga 107 ming km yoki sekundiga 29,8 km tezlik bilan o`tadi. Yeening yillik harakati oqibatida tabiiy hodisalarda ritmik o`zgarishlar, fasllarning almashinishi ro`y beradi.
Yerning sutkalik harakati - Yerning o`z o`qi atrofida to`liq bir marta aylanib chiqishi. Yer o`z o`qi atrofida sharqdan garbga tomon, ya’ni dunyo shimoliy qutbi tomondan qaraganda soat strelkasi harakati yo`nalishiga teskari tomonga aylanadi Yerning sutkalik harakati Quyoshga yoki yulduzlarga qarab aniqlanishi mumkin. Yerning sutkalik harakati yulduzga qarab aniqlaganda 23 soat, 56 daqiqa 4 soniyaga teng. Yerning sutkalik harakati oqibatida tun bilan kun almashinadi, tabiatda sutkalik ritmik hodisalar ro`y beradi.
Yetakchi omil metodi - tabiiy geografik rayonlashtirish metodlaridan biri. Birinchi navbatda tabiiy kompleksda yetakchi rol o`ynab, ko`p jihatdan boshqa komponentlar xarakterini ham belgilovchi omil asos qilib olinadi. Yetakchi omil bir komponent yoki bir necha komponentdan iborat bo`lishi mumkin. Har bir taksonomik birlik o`z yetakchi omiliga ega. Chunonchi, tabiiy geografik o`lkalarni ajratishda geologik - geomorfologik omil yetakchi rol o`ynasa, zonal hududlarni ajratishda bioiqlimiy omil yetakchi rol o`ynaydi.
Yetimtog`, yetimtov, yetimcho`qqi - boshqa tog`lardan ajralib turgan yakkq cho`qq, tog`; atrofidagi tog`lar yemirilib ketgan ko`hna tog`li hududlarda ko`p uchraydi. Qizilqumda Yetimtog`, Yetimcho`qqi degan tog`lar ko`p.
Yetti iqlim - qadimgi O`rta Osiyo, Eron va Yunoniston fanida Yer yuzini tabiati, aholisi va boyliklariga qarab qismlarga bo`lish usuli. Yetti iqlim hozirgi «tabiat zonasi» tushunchasiga birmuncha to`g`ri keladi. Yerning aholi yashaydigan qismi - ma’mura yoki rub’i maskun, ya’ni sharqiy yarim sharning shimoliy pallasi (u vaqtda g`arbiy yarim shar hali noma’lum edi) 7 iqlimga - zonaga bo`lingan. Birinchi iqlim ekvatog` atroflarini o`z ichiga olgan, ikkinchi, uchinchi va boshqa iqlimlar ekvatog`dan shimolga tomon almashinib borgan. Bir iqlim bilan ikkinchi iqlimdagi eng uzun kunlar yarim soatdan farq qilgan. O`rta Osiyo 4- va 5-iqlimlarga to`g`ri kelgan. "Farg`ona viloyati beshinchi iqlimdandir. Ma`muraning kanorasida boqi bo`libtur” ("Boburnoma”dan).
Yil - Yerning Quyosh atrofida bir marta to`liq
aylanib chiqish davriga taxminan teng bo`lgan vaqt. Astronomiyada to`rt xil yil
hisobi bor: 1) Yulduz yili. Bu yil Quyoshning
osmon sferasida yulduzlarga nisbatan bir marta ko`rinma aylanib chiqishi uchun
ketgan vaqtga, ya’ni 365, 2564 o`rtacha quyosh sutkasiga teng; 2) Tropik yil.
Bu yil Quyosh markazining bahorgi tun-kun tengligi nuqtasidan ketma-ket ikki
marta o`tishi oralig`idagi vaqtga, o`rta hisobda 365, 2422 sutkaga teng; 3) Kalendar
yil. Grigoriy kalendari bo`yicha 365, 2425 sutkaga teng; 4) Oy yili. 12 oy
oyiga (sinodik oyga) teng. O`rta hisobda 354, 367 sutkaga teng. Bu hijriy yil.
Yil fasllari, fasllar- bahor, yoz, kuz, qish. Yil fasllarining almashinishga Yer aylanish o`qining orbita (Yerning Quyosh atrofida aylanishi yo`li) tekisligiga nisbatan og`ishganligi (66°33') sabab bo`ladi. Yer Quyosh tevaragida aylanganda Yer o`qining yo`nalishi o`zgarmaydi. Shu sababli Yer Quyosh atrofida aylanar ekan, bir Shimoliy qutb, bir Janubiy qutb Quyoshga qarab qoladi. Shimoliy qutb Quyoshga ro`para bo`lganda shimoliy yarim shar ko`proq isiydi, Janubiy qutb Quyoshga ro`para kelganda esa janubiy yarim shar ko`proq issiq oladi. Shimoliy yarim sharda Quyoshning bahorgi kun-tun tengligi nuqtasidan o`tish vaqti (20-21 mart) bahor faslining boshlanishi deb, Quyoshning yozgi turish nuqtasidan o`tishi (21-22 iyun) yoz faslining boshlanishi deb, Quyoshning kuzgi kun-tun tengligi nuqtasidan o`tishi (23-sentyabr) kuz faslining boshlanishi deb va Quyoshning qishki turish nuqtasidan o`tishi (21-22 dekabr) qishning boshlanishi deb qabul qilingan. Janubiy yarim sharda bularning aksi bo`ladi.
Yil fasllari bir-biridan Yer yuzining hamma joyida ham farq qila bermaydi. Masalan, ekvator yaqinida doim bir xilda issiq va yog`in ko`p bo`ladi, ya’ni yil bo`yi ob-havo deyarli bir xil bo`lib turadi. Bu o`lkalarga ikki tomondan tutashgan joylarda (ekvator yoni o`lkalarida) yil ikki faslga bo`linadi: qurg`oqchil va seryomg`ir fasllar. O`zbekistan joylashgan kengliklarda esa bahor va kuz fasllari qisqa. (2 oy atrofida), yoz fasli uzun (5 oy chamasi) bo`ladi. Qutbiy o`lkalarda, aksincha, yoz juda qisqa, qish uzoq davom etadi.
Yilg`a - soy, kichik daryo, buloqdan oqib chiqqan suv. q. Jilg`a
Yo`ldosh shaharlar - yirik sanoat markazlari yaqinida bo`lgan va xo`jalik jihatdan ular bilan chambarchas bog`langan shaharlar.
Yil fasllari, fasllar- bahor, yoz, kuz, qish. Yil fasllarining almashinishga Yer aylanish o`qining orbita (Yerning Quyosh atrofida aylanishi yo`li) tekisligiga nisbatan og`ishganligi (66°33') sabab bo`ladi. Yer Quyosh tevaragida aylanganda Yer o`qining yo`nalishi o`zgarmaydi. Shu sababli Yer Quyosh atrofida aylanar ekan, bir Shimoliy qutb, bir Janubiy qutb Quyoshga qarab qoladi. Shimoliy qutb Quyoshga ro`para bo`lganda shimoliy yarim shar ko`proq isiydi, Janubiy qutb Quyoshga ro`para kelganda esa janubiy yarim shar ko`proq issiq oladi. Shimoliy yarim sharda Quyoshning bahorgi kun-tun tengligi nuqtasidan o`tish vaqti (20-21 mart) bahor faslining boshlanishi deb, Quyoshning yozgi turish nuqtasidan o`tishi (21-22 iyun) yoz faslining boshlanishi deb, Quyoshning kuzgi kun-tun tengligi nuqtasidan o`tishi (23-sentyabr) kuz faslining boshlanishi deb va Quyoshning qishki turish nuqtasidan o`tishi (21-22 dekabr) qishning boshlanishi deb qabul qilingan. Janubiy yarim sharda bularning aksi bo`ladi.
Yil fasllari bir-biridan Yer yuzining hamma joyida ham farq qila bermaydi. Masalan, ekvator yaqinida doim bir xilda issiq va yog`in ko`p bo`ladi, ya’ni yil bo`yi ob-havo deyarli bir xil bo`lib turadi. Bu o`lkalarga ikki tomondan tutashgan joylarda (ekvator yoni o`lkalarida) yil ikki faslga bo`linadi: qurg`oqchil va seryomg`ir fasllar. O`zbekistan joylashgan kengliklarda esa bahor va kuz fasllari qisqa. (2 oy atrofida), yoz fasli uzun (5 oy chamasi) bo`ladi. Qutbiy o`lkalarda, aksincha, yoz juda qisqa, qish uzoq davom etadi.
Yilg`a - soy, kichik daryo, buloqdan oqib chiqqan suv. q. Jilg`a
Yo`ldosh shaharlar - yirik sanoat markazlari yaqinida bo`lgan va xo`jalik jihatdan ular bilan chambarchas bog`langan shaharlar.
Yayla (turkiy yayla, yayloq, yaylov, yozgi o`tloq)- Qrim tog`lari Janubiy (Bosh)
gryadasining ohaktoshdan iborat platosimon o`rmonsiz yalang tepalari.
Yaylov - 1) tog`lardagi yozgi o`tloq, alp va subalp o`tloqlari. Odatda tog`larning yassi, o`rmonsiz tepaliklarida bo`ladi. O`rta Osiyo tog`larida 2000-3000 m balandlikda bo`ladi. Iqlimi sernam, yozi salqin, qishi qorli. O`simliklari qoramtir, qora tuproqlarda o`suvchi o`tloq, o`tloq-dasht o`simliklaridan iborat. Eng katta yaylovlar Susamir, Oloy vodiylarida bor; 2) Har qanday o`tloq, mol o`tlab, yoyilib yuradigan joy.
Yalang, yalanglik - o`rmon, daraxtzor orasidagi ochiq, daraxtsiz joy, sayxon. Turklarda alan, tatarlarda yelan deb yuritiladi.
Yalpi mahsulot - 1) muayyan vaqt ichida biron sanoat korxonasi tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotning pul hisobidagi umumiy qiymati; 2) yalpi ijtimoiy mahsulotning sanoat va qishloq xo`jaligida vujudga keltirilgan qismi; muayyan vaqt davomida sanoat va qishloq xo`jaligi korxonalari ishlab chiqargan barcha mahsulotlarning pul hisobidagi umumiy qiymati.
Yarim mustamlakalar - rasman mustaqil, amalda iqtisodiy va siyosiy jihatdan biron davlatga qaram mamlakatlar.
Yarim orol - uch tomondan suv bilan o`ralib, faqat bir tomondan kichik masofada katta quruqlikka tutashgan yer.
Yarim fabrikat, yarim mahsulot - iste’mol qilish uchun hali tayyor bo`lmagan va qo`shimcha ishlov talab qiladigan mahsulot (sellyuloza, kalava ip, quyma po`lat va b.).
Yassi tog`lik - dengiz sathidan 500 m dan balandroq bo`lgan, yer yuzasi tekis yoki bir oz to`lqinsimon balandlik.
Yaxmalak (naled) - sovuq o`lkalarda, xususan Sibirning shimoliy qismlari, Kanada va Alyaskaning shimoliy rayonlarida qishda daryo suvlarining muzni yorib chiqib yoki yer osti suvlarining yer yuzasiga chiqib muzlashi natijasida hosil bo`ladigan muzlar. Qalinligi bir necha metrga, maydoni bir necha kv. km gacha yetishi mumkin. Ba’zilari yozda erib ulgurmay ko`p yillik yaxmalaklarni hosil qiladi.
Yaqin Sharq mamlakatlari – G`arbiy Osiyo va Shimoli-Sharqiy Afrikada joylashgan Iroq, Turkiya, Suriya, Livan, Iordaniya, Isroil, Misr, Sudan, Arabiston yarim orolidagi mamlakatlar, shuningdek O`rta dengizdagi Kipr Respublikasi, Fors qo`ltig`idagi Baxrayn orollarining umumiy nomi.
Yaylov - 1) tog`lardagi yozgi o`tloq, alp va subalp o`tloqlari. Odatda tog`larning yassi, o`rmonsiz tepaliklarida bo`ladi. O`rta Osiyo tog`larida 2000-3000 m balandlikda bo`ladi. Iqlimi sernam, yozi salqin, qishi qorli. O`simliklari qoramtir, qora tuproqlarda o`suvchi o`tloq, o`tloq-dasht o`simliklaridan iborat. Eng katta yaylovlar Susamir, Oloy vodiylarida bor; 2) Har qanday o`tloq, mol o`tlab, yoyilib yuradigan joy.
Yalang, yalanglik - o`rmon, daraxtzor orasidagi ochiq, daraxtsiz joy, sayxon. Turklarda alan, tatarlarda yelan deb yuritiladi.
Yalpi mahsulot - 1) muayyan vaqt ichida biron sanoat korxonasi tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotning pul hisobidagi umumiy qiymati; 2) yalpi ijtimoiy mahsulotning sanoat va qishloq xo`jaligida vujudga keltirilgan qismi; muayyan vaqt davomida sanoat va qishloq xo`jaligi korxonalari ishlab chiqargan barcha mahsulotlarning pul hisobidagi umumiy qiymati.
Yarim mustamlakalar - rasman mustaqil, amalda iqtisodiy va siyosiy jihatdan biron davlatga qaram mamlakatlar.
Yarim orol - uch tomondan suv bilan o`ralib, faqat bir tomondan kichik masofada katta quruqlikka tutashgan yer.
Yarim fabrikat, yarim mahsulot - iste’mol qilish uchun hali tayyor bo`lmagan va qo`shimcha ishlov talab qiladigan mahsulot (sellyuloza, kalava ip, quyma po`lat va b.).
Yassi tog`lik - dengiz sathidan 500 m dan balandroq bo`lgan, yer yuzasi tekis yoki bir oz to`lqinsimon balandlik.
Yaxmalak (naled) - sovuq o`lkalarda, xususan Sibirning shimoliy qismlari, Kanada va Alyaskaning shimoliy rayonlarida qishda daryo suvlarining muzni yorib chiqib yoki yer osti suvlarining yer yuzasiga chiqib muzlashi natijasida hosil bo`ladigan muzlar. Qalinligi bir necha metrga, maydoni bir necha kv. km gacha yetishi mumkin. Ba’zilari yozda erib ulgurmay ko`p yillik yaxmalaklarni hosil qiladi.
Yaqin Sharq mamlakatlari – G`arbiy Osiyo va Shimoli-Sharqiy Afrikada joylashgan Iroq, Turkiya, Suriya, Livan, Iordaniya, Isroil, Misr, Sudan, Arabiston yarim orolidagi mamlakatlar, shuningdek O`rta dengizdagi Kipr Respublikasi, Fors qo`ltig`idagi Baxrayn orollarining umumiy nomi.
Yovon, yobon – cho`l, dasht, tekislik. Tarixiy manbalarda va badiiy adabiyotda ko`p uchraydi. Joy nomlari tarkibida qolgan: Yovon dashti, Yovonsuv soyi (Janubiy Tojikiston), Yezyovon cho`li (Farg`ona vodiysi).
Yoz - 1) yilning eng issiq fasli. Shimoliy yarim sharning mo`tadil mintaqasida iyun, iyul, avgust oylariga, janubiy yarim sharda dekabr, yanvar, fevral oylariga to`g`ri keladi. Yilning issiq yarmi ham ko`pincha yoz deb yuritiladi. Ayrim turkiy tillarda masalan, qirgizlarda bahor fasli yoz (jaz) deyiladi; 2) dala, yalanglik, sayxon yer, dasht. Joy nomlari tarkibida bor: Yozyovon cho`li.
Yozi – tekislik, ochiq tekis yer.
Yozloq - yozda chorva mollari boqiladigan joylar, yozgi o`tloqlar. Tyanshan sirtlari, Oloy vodiysi yozloq joylardir.
Yeyilma - 1) daryo, soy, jilga va boshqa doimiy yoki vaqtli oqar suvlar tog`lar, qirlar, adirlar orasidan tekislikka chiqqan joyda suvdagi oqiziq jinslar chuqib hosil bo`ladigan salgina qabariq qiya tekislik (yoyilma konus); 2) daryo, soy, suvlari juda kengayib oqadigan joy; 3) suv toshqini vaqtida daryolarning suv bosib ketadigan pastak sohili, qayir.
Yoyilma konus - tekislikka yoki vodiylarning kengroq qismiga oqar suvlar keltirgan jinslarning to`planishidan hosil bo`lgan yarim konus ko`rinishidagi salgina qabariq reylef shakli. Yoyilma konuslar har xil kattalikdagi tog` jinslaridan iborat bo`ladi. Tuproqlari yosh, o`simliklari siyrak, maydoni bir necha 10 m.kv.dan o`nlab km.kv gacha yetishi mumkin. Yoyilma konus O`zbekistonda tog` etaklaridagi tekisliklarda, vodiylarda ko`p uchraydi.Yollar - kambar va uncha baland bo`lmagan qirlar. Bunday qirlar (grivalar) G`arbiy Sibirning janubiy qismida ko`p uchraydi. Bu yerda ular janubi-g`arbdan shimoli-sharqqa tomon cho`zilib ketgan.Yolg`iz tog` - nurab tekislangan yerlarda yakka yoki to`da joylashgan qoldiq tog`lar. Tog`li o`lkaning eroziya natijasida yemirilib ketishi, vodiylarning kengayishi oqibatida hosil bo`ladi. Qizilqumda, Afrikada, Markaziy Osiyoda, Katta Havza, Meksika, Braziliyada bor.Yomg`ir - bulutdan tomchi holda yog`adigan va tomchisining diametri 0,5 mm hamda undan katta bo`lgan quyuq yog`in. Yomg`irli qat-qat bulutdan yog`adigan shivalama yomg`ir va yomg`irli to`p-to`p bulutdan yog`adigan jala yomg`ir bo`ladi.
Yomg`ir to`sig`i – tog`larning yog`in keltiruvchi shamollarga ters yonbag`ri va tog` oralig`idagi botiqlari. Sernam shamollar tog` yonbag`ridan ko`tarilayotganda yog`in beradi. Tog`dan oshib tushayotganda adiabatik qizib, kondensatsiya nuqtasidan uzoqlashadi va yog`in bermaydi. Masalan, Qurama tog`larining sharqiy yonbag`rida, Farg`ona vodiysining g`arbiy chekkasida shunday.
Yoz - 1) yilning eng issiq fasli. Shimoliy yarim sharning mo`tadil mintaqasida iyun, iyul, avgust oylariga, janubiy yarim sharda dekabr, yanvar, fevral oylariga to`g`ri keladi. Yilning issiq yarmi ham ko`pincha yoz deb yuritiladi. Ayrim turkiy tillarda masalan, qirgizlarda bahor fasli yoz (jaz) deyiladi; 2) dala, yalanglik, sayxon yer, dasht. Joy nomlari tarkibida bor: Yozyovon cho`li.
Yozi – tekislik, ochiq tekis yer.
Yozloq - yozda chorva mollari boqiladigan joylar, yozgi o`tloqlar. Tyanshan sirtlari, Oloy vodiysi yozloq joylardir.
Yeyilma - 1) daryo, soy, jilga va boshqa doimiy yoki vaqtli oqar suvlar tog`lar, qirlar, adirlar orasidan tekislikka chiqqan joyda suvdagi oqiziq jinslar chuqib hosil bo`ladigan salgina qabariq qiya tekislik (yoyilma konus); 2) daryo, soy, suvlari juda kengayib oqadigan joy; 3) suv toshqini vaqtida daryolarning suv bosib ketadigan pastak sohili, qayir.
Yoyilma konus - tekislikka yoki vodiylarning kengroq qismiga oqar suvlar keltirgan jinslarning to`planishidan hosil bo`lgan yarim konus ko`rinishidagi salgina qabariq reylef shakli. Yoyilma konuslar har xil kattalikdagi tog` jinslaridan iborat bo`ladi. Tuproqlari yosh, o`simliklari siyrak, maydoni bir necha 10 m.kv.dan o`nlab km.kv gacha yetishi mumkin. Yoyilma konus O`zbekistonda tog` etaklaridagi tekisliklarda, vodiylarda ko`p uchraydi.Yollar - kambar va uncha baland bo`lmagan qirlar. Bunday qirlar (grivalar) G`arbiy Sibirning janubiy qismida ko`p uchraydi. Bu yerda ular janubi-g`arbdan shimoli-sharqqa tomon cho`zilib ketgan.Yolg`iz tog` - nurab tekislangan yerlarda yakka yoki to`da joylashgan qoldiq tog`lar. Tog`li o`lkaning eroziya natijasida yemirilib ketishi, vodiylarning kengayishi oqibatida hosil bo`ladi. Qizilqumda, Afrikada, Markaziy Osiyoda, Katta Havza, Meksika, Braziliyada bor.Yomg`ir - bulutdan tomchi holda yog`adigan va tomchisining diametri 0,5 mm hamda undan katta bo`lgan quyuq yog`in. Yomg`irli qat-qat bulutdan yog`adigan shivalama yomg`ir va yomg`irli to`p-to`p bulutdan yog`adigan jala yomg`ir bo`ladi.
Yomg`ir to`sig`i – tog`larning yog`in keltiruvchi shamollarga ters yonbag`ri va tog` oralig`idagi botiqlari. Sernam shamollar tog` yonbag`ridan ko`tarilayotganda yog`in beradi. Tog`dan oshib tushayotganda adiabatik qizib, kondensatsiya nuqtasidan uzoqlashadi va yog`in bermaydi. Masalan, Qurama tog`larining sharqiy yonbag`rida, Farg`ona vodiysining g`arbiy chekkasida shunday.
Yon eroziya - oqar suvning o`zan (daryo vodiysi, jar) yon tomonini yuvishi, Yon eroziya natijasida daryo vodiysi, jar kengaya boradi, meandrlar hosil bo`ladi. Yon eroziya chuqurlatish eroziyasi bilan bir vaqtda davom etadi, lekin eroziya bazisi baland bo`lib, daryo tekislikdan oqqanda ayniqsa kuchayadi.
Yona – tog`, tepa, qir yonbag`ri. Turkiston, Hisor tog` tizmalari, ularning tarmoqlari etagi va vodiylarida yonbag`ir yona deb yuritiadi. Masalan, «Yonadagi so`qmoq qishloqqa to`ppa-to`g`ri olib chiqadi».
Yonartog` - so`nmagan vulkan tog`i.
Yonbag`ir – bo`rtma, baland reylef shakllarining (tog`lar, tepalar, do`nglar) atrofdagi pastliklar bilan tutashgan yon qismlari. Yonbag`irlar shakliga ko`ra botiq, tekis, qabariq bo`ladi. Tekis yonbag`ir yuqorisidan tagigacha bir xilda qiya bo`ladi, etagi tekislikdan yaqqol ajralib turadi. Qabariq yonbag`iqning yuqori qismi suyrik (qiyaligi kam) bo`lib, pastga tomon tiklashib boradi. Botiq yonbag`irda yuqori qismi tik, pastga tushgan sari tikligi kamayib, etagi tekislikka asta-sekin qo`shilib ketadi. Yonbag`irning bu uch xil shakli uning taraqqiyot bosqichiga bog`liq; yosh yonbag`ir tik va qabariq bo`ladi.
Yonuvchi gazlar - yonuvchi uglevodorod gazlari. Yonuvchi gazlar orasida metan, etan, propan ko`pchilikni tashkil etadi. Yonuvchi gazlar tabiatda alohida konlardan ham chiqadi, neft bilan birga ham chiqadi. Yonuvchi gazlarga tabiiy holda azot, karbonat angidrid, vodorod sulfid, inert gazlar aralashgan bo`ladi. Yonuvchi gazlarning eng katta konlari G`arbiy Sibirda, O`rta Osiyoda, Volgabo`yi, Shimoliy Kavkaz, Ukraina, Uralda topilgan, shuningdek AQShda eng ko`p qazib chiqariladi, Yaqin va O`rta Sharqda, Shimoliy Afrikada, Kanada, Venesuelada ham katta konlari bor.
Yop, yob - Xorazmda o`rta va kichik kanal. Ba’zan ariq ham Yep deyiladi (Qoraqalpog`iston va G`arbiy Qozog`iston - jap), Tojikistonning ayrim joylari (Badaxshon) da daryoni Yop deyishadi. O`zbekiston va Turkmanistonda yop so`zidan tarkib topgan nomlar ko`p: Buzyop, Kaltaminoryop va v.k.
Yopiq dengiz - quruqlik ichkarisiga uzoq kirib borgan va dengizlar, okeanlar bilan tor bo`gozlar orqali qushilib turgan dengizlar. Masalan, O`rta dengiz, Qora dengiz, Qizil dengiz, Azov dengizi, Boltiq dengizi.
Yopiq g`or (ko`r g`or) – og`zi nuroq jinslar, o`simliklar bilan to`silib qolgan yoki umuman yer yuzasiga ochilmagan g`orlar. Yer yuzasiga ochilmagan g`orlar karst o`lkalarida ko`p uchraydi. Ular karst voronkalari, chuqurliklaridan, yoriqlardan singib kirgan suvning tog` jinslarini eritib olib ketishidan hosil bo`ladi. Yopiq g`orlar suv inshootlari surilishida xavflidir.
Yoriq - Yer po`stida tektonik harakatlar natijasida hosil bo`lgan siniq. Tog`larda qattiq jinslar darz ketib, ajrab ketgan joylari, juda tor daralar.
Yorug` tun - yuqori geografik kengliklarda yozgi tunlar. Yorug` tunlarda Quyosh botsa ham, lekin osmon yorug` bo`lganligi uchun tunlar qosh qorayganday o`tadi. Yorug` tunlar Quyoshning yarim tundagi balandligi 18 darajadan yuqori bo`lganda ro`y beradi.
Yorug`lik yili - astronomiyada masofa o`lchov birligi. Yorug`lik nuri bir tropik yilda bosib o`tgan masofaga teng. Yorug`lik yili 0,307 parsekka, 9 460 mlrd.km.ga teng.
Yosh tog`lar - kaynozoy erasida ro`y bergan alp burmalanishida paydo bo`lgan tog`lar. Bularga O`rta dengiz - Indoneziya va Tinch okean mintaqasidagi tog`lar kiradi.
Yoshargan tog`lar - qadimgi burmalanishlarda paydo bo`lib, keyinchalik yemirilib, tekislanib qolgan o`lkalarda alp burmalanishida qaytadan ko`tarilgan tog`lar. Oltoy, Tyanshan, Sayan, Zabaykale tog`lari yoshargan tog`lardir.
Yoqa - chekka qirg`oq, bo`y ma’nolarida qo`llaniladi. Masalan, daryo yoqasi, dala yoqasi, jar yoqasi va h.k.
Yoqilg`i - energetika balansi, energobalans (fransuzcha balanse - tarozi) - muayyan vaqt ichida, odatda, bir yilda mamlakat hududidagi yoqilg`i va energiyaning kirim-chiqim nisbati. Yoqilg`i balansi tuzayotganda turli yoqilg`ilar hisobga olinadi (gidroenergiya bundan mustasno). Energobalansni hisoblash uchun barcha energiya va yoqilg`i turlari shartli yoqilg`iga aylantiriladi.
Yog`ingarchilik – yog`in-sochinning tez-tez va ko`p bo`lishi. O`rta Osiyo tekisliklari va tog` oldilarida qish va bahor yog`ingarchilik davri hisoblanadi.
Yog`inlar - suv bug`larining quyuqlashishi natijasida havodan tushadigan suv. Yog`inlar bulutlardan yomg`ir, qop, do`l va muz zarralari ko`rinishida tushadi. Shudring va qirov ham yog`in hisoblanadi.
Yog`in miqdori tushgan yog`inning suyuq holatidagi qatlami qalinligini (mm.da) o`lchab aniqlanadi. Yog`in miqdori meteorologik stansiyalarda maxsus asboblar – yog`in o`lchagichlar yordamida o`lchanadi. Joyning geografik kengligiga, dengiz va okeanlardan uzoq-yaqinligiga, shamol yo`nalishiga va joyning reylefiga qarab, yer yuzining turli hududlarida yog`in miqdori xar xil bo`ladi. O`zbekiston hududida yillik yog`in miqdori 80-90 mm dan (Orol dengizining janubidagi ba’zi joylarda) 1000 mm gacha (tog`li hududlarda) yetadi. Yer sharining ba’zi joylarida yillik yog`in miqdori hatto 12 ming mm ga yetadi. Yog`in tarkibida suvdan tashqari chang zarralari, mikroorganizmlar, shuningdek radioaktiv elementlarning parchalanishidan hosil bo`ladigan mahsulotlar ham bo`ladi.
Yog`in o`lchagich - meteorologik stansiyalarda yog`in miqdorini o`lchash uchun qo`llaniladigan asbob. Suv yig`iladigan chelakdan (yuzasi 200 sm.kv) va yog`in o`lchagich stakandan iborat bo`ladi. Yog`in suvi chelakdan miqdor bo`linmalari belgilangan stakanga quyiladi. Bu bo`linmalarga qarab yog`in miqdori mm hisobida aniqlanadi. Chelak tik ustunga o`rnatilib, atrofi qor uchib kirmasligi uchun to`silgan bo`ladi.
Yuk oboroti - muayyan vaqt (masalan, bir yilda) transportda tashilgan yuklar majmui. Ayrim port, stansiya va transport uzellarining yuk oboroti shu punktdan jo`natilgan, shu yerga kelgan va shu punkt orqali o`tgan umumiy vazni bilan o`lchanadi. Mamlakat, r-n, ayrim temir yo`l, daryoning yuk oboroti tashilgan yuklarning hisobidagi vazni hamda qancha masofaga (km) tashib borilganligi bilan o`lchanadi va tonna-kilometr bilan ifodalanadi.
Yuk potoklari - muayyan muddat davomida biron bir turdagi transport tashigan yuklar harakati; bunda yuk qaysi punktdan qaysi punktga borganligi ko`rsatiladi. Yuk potoklari yo`lning biron qismida tashilgan yuklarning miqdorini, tashilgan yuklarning umumiy hajmida ayrim yuk turlariniig tarkibi va salmog`ini aniqlashga imkon beradi.
Yulduzlar – o`ta qizigan gazlardan tarkib topgan. Quyosh kabi yorug`lik chiqarib turadigan osmon jismlari. Yulduzlar Quyoshga nisbatan benihoya katta; lekin o`ta uzoqda bo`lganidan kichik ko`rinadi: Quyosh yorug`ligi Yerga 8,3 daqiqada, eng yaqin yulduzdan esa yorug`lik 4 yil-u 3 oyda keladi. Quyoshga qaraganda million marta katta va yorug` yulduzlar bor. Barcha yulduzlar soniyasiga o`nlarcha va hatto, yuzlarcha km tezlikda harakat qiladi. Osmon sferasining har ikkala yarimsharida oddiy ko`z bilan 5000 ga yaqin yulduzlar, kuchli teleskoplarda esa bir necha milliard yulduzlar ko`rinadi. Bir guruh yulduzlar to`p yulduz deyiladi, Masalan, Katta Ayiq to`p yulduzi yettita yulduzlardan iborat. Yer shari g`arbdan sharqqa aylangani uchun yulduzlar sharqdan g`arbda aylanayotganday ko`rinadi.
Yut - sovuq vaqtda yomg`ir tomchilarining yer yuzasida, o`simliklar (o`tlar) ustida muzlab, yupqa muz qatlamining hosil bo`lishi hodisasi. Yut odatda harorat 0 darajadan -3° gacha, ba’zan undan ham sovuq bo`lganda ro`y beradi. Qor erib yana sovuq tushishi natijasida qotib, muz qatlamini hosil qilishidan ham yut bo`ladi. Yut hodisasi yaylovdagi chorva mollari uchun juda xavfli, ba’zan ko`plab qo`ylar qirilib ketadi. Buning oldini olib, hozirgi vaqtda qishki yaylovlarda pichan g`amlab qo`yiladi.
