Orollar o‘lkasida
Shved etnograf
olimi Bengt Danielson Okeaniyaga bir necha bor sayohat qilgan, asarlar yozgan.
B. Danielsonning «Polineziya - okeandagi quruqlik» nomli kitobchasidan
polineziyaliklarning hayoti va urf-odatlari haqida quyidagi ma’lumotlar bor.
Polineziyada
hamisha yoz bo‘lgani uchun yerli xalq yengil- yelpi kiyinadi. 0‘smirlar va
erkaklar, odatda, po‘stloqdan qilingan avratpo‘sh taqadi, xotin-qizlar esa
po‘stloqdan tayyorlangan kalta yubka kiyadi. Havo salqin paytlarda erkaklar
ham, ayollar ham po‘stloqdan qilingan plash kiyib olishadi. Samoa va Maijon
orollarida istiqomat qiluvchi xalqlarda o‘simlik tolasidan
tayyorlangan yubkalar keng tarqalgan. Ayrim orollar- da raqsga tushgandagina
gazlamadan tayyorlangan yubka kiyiladi. Ishdan keyin va bayram kunlari
tizzagacha tushadigan peshband tutishadi. Okeaniyada keng tarqalgan bunday
kiyim hozir ip gazlamadan tayyorlanmoqda.
Ayollaming
ko‘kragini ochib yurishi Polineziyada mutlaqo uyat hisoblanmaydi. Erkaklaming
ayollar ko'kragiga unchahk e’tibor bermasligi shundan bo‘lsa kerak. Ammo
ayollaming qip-yalang‘och yurishi beodoblik sanaladi. Bu yerda ayollarning
qayiqda yurishi taqiqlab qo‘yilgan. Shuning uchun orolga dengizchilar kelganda
ayollar kemagacha faqat suzib borishlari mumkin. Po‘stloq yubka suv tegishi
bilan ivib ketadi, shu tufayli ayollar suvga tushayotganda yubkalarini yechadi
yoki suzayotganlarida yubka ivib tushib qoladi. Qip-yalang‘och bo‘lishdan
uyalib bo‘lsa kerak, ko‘pchilik ayollar kemaga suzib bormay, sohilda qoladi.
Ammo dengizchilar har xil matolar, ko‘zgu va maijon kabi buyumlami ko‘z-ko‘z
qihb ularni yo‘ldan urishadi. Natijada ba’zi ayollar taqiqni buzishga majbur
bo‘lishadi.
Bu yerda oila
faqat ota-ona va bolalardangina iborat bo‘lmay, turli yoshdagi boshqa
qarindoshlari ham shu oilaning a’zosi
hisoblanadi. Odatga ko‘ra yigitlar va qizlar to‘lishganidagina voyaga yetgan
hisoblanadi. Badavlat oilalarda tezroq semirish uchun bolalar qorong‘i uyda
ovqatlantiriladi va qaddi-qomatiga yoshligidan e’tibor beriladi. Bola voyaga
yetganida sarvqomat bo‘lishi uchun bolaligidanoq muskullari rivojlantiriladi,
umurtqa pog‘onalari vaqt-vaqti bilan silanadi, oyoqlari cho‘ziladi.
Oilalarda yosh
bolalarga chol, kampirlar qarashadi.
Iqlim issiq bo‘lgani uchun hamma bolalar 6 yosh- gacha yalang‘och yuradi, keyin
peshband tutishadi. Polineziyada bolalarga mazza, chunki bolalar yiqilib
tushishi ehtimoli bo‘lgan narvon ham, qo‘lini qisadigan eshik ham, sindirishi
mumkin boigan choynak-piyola ham, hayot uchun xavfli elektr simlari, mashinalar
ham yo‘q.
Polineziyalik
bolalar o‘n yoshidan mustaqillikka ega bo`lishadi. Bolalari bir necha kungacha
uyiga kelmasa ham ota-ona xavotir olmaydi, chunki bolalar och qolishmaydi —
baliq ovlashadi, meva-cheva terib yeydi, hamma yerda ularga bosh- pana
topiladi, juda bolmasa, palma daraxti tagida ham tunab ketishaveradi. Bu olkada
qat’iy jadvalli umumiy ta’lim maktablari yo‘q. Gap shundaki, polineziyaliklar
farzand ota-onasi- ga taqlid qilishi va ularga ko‘maklashishi kerak, yoshlik
yillari hayotiy masalalami o‘rganish va hayotga tayyorlanish davri bolishi
kerak, deb hisoblashadi.
Oshiq-ma’shuqlar bir-birlariga shoirona
sevgi izhor etishadi. Kattalar sevgi-muhabbatni shunchalik qadrlashadiki,
hatto yoshlami o‘z mayllariga qo‘yib berishadi. Polineziyaliklaming fikricha,
bolalik va o‘smirlik davri jiddiy hayotga tayyorgarlik ko‘rishning ilk bosqichi
hisoblanadi. Kattalar hatto yosh bolalardan maslahat so‘raydi. Bolalar ba’zan
muhim masalalami ham kattalarsiz, o‘zlaricha hal qilaveradi.
Yoshlar
balog‘atga yetgani harnon turmush quradi. Ajrashgan er-xotinlar, tul erkak va
beva xotinlar ham vaqtni o‘tkazmay qaytadan oilali bo‘lib olishadi. Yigit
yoki qizning qachon turmush qurishini, ya’ni to‘y o‘tkaziladigan vaqtni ota-ona
belgilaydi. Biron yirik qabila boshlig‘ining o‘g‘li yoki qizi turmush
quradigan bo‘lsa, bu masala ko‘p kishilik kengashda muhokama qilinadi. Muhokama
ba’zan bir necha kunga cho‘- zilishi mumkin.
Aslzodalr o‘z
farzandlarini yoshligidan unashib qo‘yadi. Ularda yoshlaming oila qurishida
ota-ona hal qiluvchi rol o‘ynaganidan yigit qizdan unga turmushga chiqishga
rozimi-yo‘qmi ekanligini so'ramaydi, balki qizlari bilan turmush qurishga
rozilik berishlarini ota-onasidan so‘raydi; ota-onasining roziligi bilan
qizning uyiga baliq, qovurilgan cho‘chqa bolasi kabi yegulik sovg‘a olib
keladi-da, gapning dangalini aytib qo‘ya qoladi. Qizning ota-onasi esa
ko‘pincha qizi bilan maslahatlashib o‘tirmay, javob berib yuboraveradi.
Polineziyada
er-xotin juda osonlik bilan ajrashib ketishi mumkin. Qo‘ydi-chiqdilarga
ko‘pincha o‘zaro vafosizlik va dag‘al muomala sabab bo‘ladi. Muomala to‘g‘ri
kelmay qolsa, er-xotinlar darrov ajralishadi, mol-mulk va bolalar bo‘lib olinadi.
Odatda, ayol qiz bolalami va chaqaloqni, er esa kattaroq yoshdagi o‘g‘il
bolalami oladi. Polineziyaliklar urf-odatiga ko‘ra beva ayol olgan erining
aka- ukalaridan biriga turmushga chiqishi kerak. Bu hoi ayol uchun erish
tuyulmaydi, albatta. Poli- neziyaning ko‘pgina orollarida bir erkakka bir necha
ayol nikohlanadi. Faqat Markiz orollaridagina bir ayol bir necha erkak
bilan nikohlanishi mumkin; bunga sabab — bu oroli arda erkaklar Polineziyaning
boshqa joylariga qaraganda ayollardan ancha ko‘pligidir. Bir ayolning
uch-to‘rtta eri bolsa-da, oilaga ayol emas, balki erkaklardan biri boshchilik
qiladi. Qolgan erlar xotinining
boshqa erlaridan boigan bolalariga ham otalik qiladi. Uy-joylar katta o‘g‘ilga
meros qoladi. Merosxo‘r qiz bo‘lsa, meros noiloj qizning nomiga oladi.
Polineziyada
ta`qiqni buzish jinoyat hisoblanadi. Masalan, Markiz orollarida ayol yoki bola
biror buyum ustidan hatlab olsa, bu buyumni ishlatish mumkin emas. Buni ham
qo‘yavering. Agar shu buyum avval erkak kishining boshi tepasida turgan bolsa,
buyum egasi taqiqni buzgan ayol yoki bolani oldirishi lozim. Shu bilangina u
o‘z gunohini yuvadi. Agar ayol erining tovogldagi ovqatni yesa, qattiq jazoga
mahkum etiladi. Yerli xalq kasallik, olim, jarohatlanish, jangda halok
bolishning hammasiga taqiqni buzishlar sababchi deb bilib, shunga ishonishadi.
Ayollarga порок mavjudot deb
qaralganligidan xotinning eri bilan bir xil ovqat yeyishi va birga ovqatlanishi taqiqlab qo‘yilgan. Har bir oilada er va xotin uchun alohida-alohida
oshxona, ovqatlanadigan xona boiadi. Bunday taqiqdan ko‘pincha ayollar ozor
chekadi. Mabodo eri xotinining biror narsasiga tegib ketsa, xotin bu narsani
boshqa ishlata olmaydi, eri esa undan bemalol foydalanaveradi. Cho‘chqa va
toshbaqa go‘shti, tunes baligl, tovuq faqat erkaklar taomi hisoblanadi,
ayollaming bu taomlami iste’mol qilishi man etilgan.
Polineziyaliklar
kiyimini yuvmaydi, chunki daraxt po‘stlog`ldan tayyorlangan material suvda
ivib ketadi. Shu boisdan iflos kiyimni tashlab, yangisini kiyib olishaveradi.
Ular idish-tovoqni ham yuvmaydi, ularning tovogl — barglar; yuqorida
aytilganidek, ovqatni katta-katta barglarga suzib, qolda yeyishaveradi.
Polineziyada mehnat erkak va ayollar
biologiyasiga asos- lanib taqsimlanadi. Ayollar yengilroq, erkaklar esa oglrroq
ishlarni bajaradi. Bu yerda vaqt hisobi olib borilmaydi, qachon va qanday
ishlashni har kim o‘zi belgilaydi.
